§ 4. Демократиянын алуан турлшк жене тебе' топ теориялары

бурынгыдай жеке адамдардын катынасы реп'нде карамайды, топ­тардын жэне топ мудпелершш езара кдгынасы релкде карайды. Сонымен бул теорияны жактаушылар казфп демократиялык мемлекетте саясатты жеке тулга емес, халык емес, топ деп тужы-рымдайды. Бул теория дарашылдыкжэне ужымдыктеориялар-дын арасында ортангы орынды алыптургандай.
Когамда экономикалык, элеуметпк, саяси, медени жэне т.б. кептеген мудделер болатыны белгш. Соларга байланысты эр турл! топтар пайда болады. Кдндай адам болмасын осындай белпл! 6ip топтын (отбасылык, этникалык, мамандык, д1ни. аймактык жэне т.с.с.) еюл! болып табылады. Ол сол топта тулга реп'нде калыптасады. Топ аркылы тулга ез муддесш 6umipin, оны коргауга мумшшик алады. Демократиянын м»ндеп — когамдагы алуаи турлийктт ынталанлыру, барлык азаматтарга 6ipiryre, ез мудделсрш ашыкайтуга мумющцк беру, саяси шеилмдерде езара мэм1леге келу аркылы олардынтепе-теншпн табу.
Саясатта топтын кдтынас тужырымдамасын жасаган Артур БентлиЦЮО—1957). Ол кен магынасындагы мемлекетпн максаты —саяси процеске эр турл! топтардын мудделсрш тартып, оларды кел1амге келт1ру. Мемлекетке либерализм сиякты "тунп кузетшГ' реттнде емес, топтын мудделер KypeciHe бакылау жа-сайтын, когамда элеуметпк едшетоткл колдайтын кдзы репнде кдрайды.
Демократиянын алуан турлиик теориясынын тагы 6ip ерекшелт — бшнктщ араласуы, cinyi (диффузиялануы), ягни саяси жуйеде бшиктш ыдырауы, белшш-белшш кетуь Мысалы, АКД1-табилткорталыкга президент пен конгреспн арасында гана емес, орталыктан штаттарга (федералдык принцип), саяси про­цеске кдтысушы эр турл! топтар, партиялар арасында белшш бер1лген.
Демократиянын тебе топ (элитардык) теориясы жогарыда керселлген теорияга уксас. Ол халыктын саясаттан шет-теттлу1мен кетиседк Сонымен катар саяси шсш!мдерд1 аз гана, са-наулы адамдар кабылдайды дейдг Олардын айтуьшша, саяси про­цеске тандаулы, 1р»ктелген, калаулы топтар арасындагы курес жатады.
Бул теорияны жактаушылар халыкка ез мудделерш коргап, саяси шеиим кабылдаушы кеаби саясаткерлерге жуктеуге кездерш жетазплер!, сеншрплер! келедк Ce6e6i, ысылган, тесел-ген, жогары кэстби маман гана саяси шецимдерд! кабылдаудын ерюндт мен мумк!нд1ктер1н сактай отыра демократиялык тст1ктерд) угымды пайдаланн алады. Тебе топтар езара куресе ocpciH, ал халыктын. оган акылы жетлейд!, ол кызба келедц кешл куйлш жетепнде лешрме серкелердш кулыгына epin кетед1 деп гуащирслк
Жогарыда аталган теориялардан баска демократиянын марксисты теориясы бар. Ол Руссонын ужымдык тсориясына уксас. BipaK марксистер демократиянын таптык манше баса кешл белед».
Франциянын саясатшысы М. Рокпр"ак,параттык демократия"
деген тужырымдаманы шыгарды. Онын ойынша, каз1рп демокра-
тия сайланган адамдар, акпарат куралдары жэне сайлаушылар
арасындагы езара байланыс непз1ндекуралады. Халык езшщтан-
дау кукыл,ш акпаратхаПарларынын еркш таралу жагдайында гана
1скеасыра алады. *
Сонгы кезде демократиянын экономикалык теориясы адгатар-ТЫЛЫЛ жур. Ол саясат бшик катынастарын нарыктык катынас-тармен байланыстырады. Мысалы. Амсриканын президент! Б. Клинтон жакында Ka3ipri Батыс демократиясын нарыктык де­мократия деп атады.
Демократияны тура, плебисщггарлык, екшик демократия деп белед1. Тура демократияда халык манызды саяси шеипмдерл1 кабылдауда, бшпк журпзуде тжелей катысады. Онын жаксы жактары: халыкты саясаттан шеттетпейди саяси жуйенштурак-тмлыгын жэне баскарудын утымдылыгын артгырады; хальпсгын бслсендЫпн дамытып, тулганын езш-ез! корсету i не, танытуы-на жол ашады; саяси институттар мен кызмет адамдарын бакы -лаудын ыкпалдылыгын камтамасыз етед1, бшик пурсатын Tcpic пайдаланудан сактайлы, баскарушы тебе топтын халыктан ал-шактауына, шенеушктердшбюрократталуына Ж1бермейж
Тура демократияга референдум, плебисцитр жатады. Рефе­рендума манызды зан шыгарушы немесе initci жене сырткы мосслеж тупкипкп шешу уш1И сайлаушылардьш кецшн 6uyripyi жатады. Ол парламент, уюмет басшысы немесс халыктын баста-масымсн етк!з1лут мумкш. Тура демократия Франция, Италия елдершде кец тараган. Италияда екший дуниежузьлж согыстан кейш референдум аркылы монархиялык бшпк токтатылды. Кдзлкстан Республикасында референдум аркылы Президентпн екшдт узартылды, 1995 жылгы Конституция кабылданды.

ко

Плебисцитарлык демократияда азаматгардын саяси ыкпалы кемидь Оларга сайлау аркылы заннын немесе баска шештмнш жобасын кабылдау немесе кабыддамау кукыгы бершедь Оны эдетге президент, ук1мет, партия немесе баска бастамашы топ дайындайды. Мунда халыктын жобаны дайындауга катынасу мумюндт ете аз. Оны 6ipa3 жагдайларда ск\ ушты сурактар кою жэне т.с.с. аркылы уйымдастырушыларайласын асыру yiuiH де пайдаланады.
вкщик демократияда халыктын epKi депутаттарга жене бшиктш еюлетп органдарына бершед*. Азаматтар ездершш квзкарастарынын, максатгарынын, багдарламаларынын жакын-дыгына байланысты де1 |утаттарды сайлайды, оларга ез мудделерш коргауды ceHin тапсырады. Онын жаксы жактары — енбектщ айкын 6ej»Hyi, шеш)м кабылдайтын адамдардын кузыретплтп мен жауапкершшп. Осал жагы — сайлау аралыгында халыктын бшпктеи uieTre'ruiyi, баскарудынбюрократиялануы, авторитар-лык урЛ1'спнер1етсу) жене т.б.
Ь\ мш Казакстан Республикасыозшшегсменднтн жариялап, зайырльи демократиялык, кукыктыкмемтекегкуруда. Казакстан Рсспубликасында адамнын непзп кукыктары мен бостандыкта­ры корсе илген, олар зан мен сот алдында гендееттрмген. OpKiM езшш жаньша жакын саяси муратгарды устануга cpiKTi. Сез жэне баспасез 6ociai «дыгы, сонын ншнде сынау кукыгы да зан жуз!ндс бектлгеи.
Сонымен катар, демократия—тарихи кубыл ыс. Оны 6ip когам­иан екшштеше калай болса солай кеанре салуга болмайды. Оны осы гасырдын60 жылдарыегеменджтерш алган "yiuiHUii слдердГ "демократияландыру" теж1рибеа ашык керсетп. Дамыган елдердш саяси жуйесш азатгыкалган елдергет1келей кештруге тырысушылыктан ештсне шыккан жок. Бул сэтс1зд!кт1 ол кезде Азия — Африка елдер1 артта калган, олар оркениеттшкке ecin жетулер! керек деп тушипршп кел;п. Моселе онда емес едк Бас­ка елеуметпк курылымы, саяси урд^а бар жергс езге тэртшт! ер1кс*зтел^еннш иэтижеа сд1. Сондыктан б1здш ел1м1з дс саяси, елеуметпк, экономикалык максатгарды,демократиялыктеори-ялардын даму жолдарын, онын ic жузшде icKe аскан елдердеп тэж1рибелерш, туган жер!м1зд1н бай тарихын, тамаша тагылы-мын, сан гасырлар боны калыптаскан ултгык едет-гурпымызды, салт-санамызды, ел!м1эдш ерскшел iKrepin ескере отырып, демок­ратиянын 03iMi3re лайыкш жуйесш калыптастырганымыз лез!м.
Когам демократиялык жагдайда eMip суруге уйрену1 керек. Оган тез жету онай емес. Дегенмен, ол еркениетп елдердщтарк-чи тэж1рибелер|нен белши болгандыктан демократиянын ез oMipuiciiairiH делелдеген рое1млерш, тэртш, кагидаларын тез!рек К1ргтзт, тИ1МД1 жоненысаналы пайдаланган абзал.

Бакылау жоие озш-<ш токсеруге ярналган сурактар

I "Демократия" сез! Ka3ip кандай магынаны бпдоредГ? 2. Демократиянынбелплер>не не жатады? Т. Демократиянын антикалык теориясы немсн ерекшеленедг? ■1 Жана доу1рлен демократиями классикалык теориясынын айырма­сы неде?
^ Демократиянын алуан турл!л1пне не жатады?
(» Демократиянын тебе топ теориясы леген не?
7. Тура демократия, плебисцитарлык демократии оюдщк лемокрагкя-
лардын айырмалары кандай? Н Баска тертштермен салыстырганда демократия не себептх сн жак-
сысы болып есептелед!?


6 - т а р а у. МЕМЛЕКЕТ ЖЭНЕ АЗАМАТГЫК КОГАМ

жүктеу/скачать 7,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: