Гасырлар бойьтРесей империясы, одан кейш кецеспктотали-тарлыктертшсаясатпен бшпксырын бупп келди Кдз1рдщозщде де халкымыздын саясат пен саяси жетекш1лерд
§ 3. Жана дэу|рдеп демократиянын классикальщ теориясы
жүктеу/скачать 7,25 Mb.
|
Жамбылов Саясаттану (1)
§ 3. Жана дэу|рдеп демократиянын классикальщ теориясы Жана дэу!рдеп демократиянын классикалык теориясы да антикалык идеялардан бастау алды. BipaK онын ез1НД]к ерекшс-Л1ктер1 бар. Онын езгешелт ен алдымен барлык адамдар тен, 6epi де саяси шеиимдерд! кабыддауга катысуы керек деген те-зиске байланысты. Оны "когамдык кел1ам" деген енбегшде Ж. Ж. Руссожан-жакты карастырды. Онын ойынша, саяси про-иеске тартылган ез бетшше саналы ic-ерекет жасайтын, акылды адамдар косылганда жана сапа пайдд болады. Олар жиналып ортак игинк идеясын ойлап табады. Бул идея саясаттын басшы принципше айналады жене ортак epiK, ж!гер, кайрат нег1з1нде калыптасады. Адамдар не жаксы. не жаман екенш 6ipirin анык-тайды. Bepi бас коскан тюрсайыстан кейш нашаржактары алы-нып тасталып, жаксылыкка жету жодлары 1здеспршед1. Сейтш, жалпы журттын ыктиярын, квзкарастарын жинап, топтастырып ортак игинкке жетушн шеиимш кабылдайды. Бул тужырымдама XIX гасырга дейш басымдыкетп. Классикалык фэлсафанын непзш салушылар ортак игшк идеясын барлык адамдар ушш жогары бакытка, игшкке жету деп туанщрдь EipaK Руссо да, демократиянын классикалымеориясьшыннепзш калаушылар да адамнын утымды, баянды (рационалды) жагын асыра багалады. Олар карапаиым адамдардын кэаби саясаткер-лср таралынан етиштш айла-шаргыларына, кулыктарына онай Tycin калатындарын, азаматгардын куншикп OMipiHe тткелей байланысты емес езгер1стерге немкурайды, селкос карайтынын сскермедь Буган алгаш назар аударган австрия социологы Иозеф Шумпетер (1883—1950) болды. Ол езшш атымен аталган демократиянын "шумпетерл iK" теориясын жасады. Онын ойынша, жалпы ыктиярлык, тшск барлык халыктын ерк1мен калыптаспайда, оны жасайтын соган муддед1 кеаби топтар. Демек, демократия сшкашан халыктын баскару ы емес. Халыктек белши 6ip арадага институпы сайлайды. Ол ез кезепнде ултгык аткарушы органды немесе уюметп калыптастырады. Будан кейш кепшшк ic жуз!нде саясатган шетгейд!. Сондыктан демократиялыктэсш—Шумпе-тердщ ойынша, жеке адамдардын халык даусын аду ушш босекелж курес нэтижеанде жететш институционалданган ша-ралар жуйесь Корыта келгенде, Шумпетер бойынша, баскаратын халык емес, жеке адамдардын арасында 6есекел1к курес журедц ал халык бул куресте солардын 6ipiHe дауыс бередь Мундай жагдайда бзртутас epiK, жалпыга б1рдей игшк жешнде сез болуы мумкш емес. Мудделершш сэйкесппне карай топтар курылады жене солардын арасында курес журед!. Сейтш, Шумпетердщ тужырымдамасында либералдык демократия принциптер1 калыптасады. Либерализм тулганын ерк^шипн, онын мемлекетпк тирания-дан сакталуын кездед1, жеке адамды копам мен мемлекетген ажыратиялык когамдагы кукы™, ерюндш мен мшдеттерк жеке адамнын саясн-кукыктык жагдайы, онын саяси емфге катынасу recuuiepi, саяси езгер^стердш гурлерк саяси мэдениетп калып-тастырудын мазмуны мен жолдары, каз!рп замандагы сан турл1 саяси идеялыккозкарастар, жанаша саяси ойлаудынмэни каз1рп дуниежузинк дамудынкозгаушы Kyiirrepi туралы ryciHiK беред!. Ол бурынгы жэне Kauipri саяси жуйслерд), адамнын санасындагы, кезкарасындаш, макс^т-муддсиндеп жэне мшез-кулык, ic-эрекетшдеп саяси езгерютердд карастырады. Ол, 6ip жагынан, жиналгандеректерд1 корытады,екшии жагынан, кубылыстардын озара YKcacTbiFbi бойынша болашакка болжам жасайды. Сайып келгенде, саясаттану дегеншЬ саясат туралы, саясат-тыц адам жднек\огам арасындагы к,арым-к.атынастары туралы жи-нак\талгап гылым. Ол саяси бшиктш калыптасуы мен даму занды-лыктарын, онын жумыс icrreyi мен пайдалануын, гурдерз мен эдю-тэсищерш зсрттеГш. Саясаттану саяси кубылыстар мен езгерютердш мэн-магына-сын туинш-бшу уилн б1рталай эйстерш пайдаланады. Эд1С деп зерттеу журпзуш уйымдастыру тэсшн айтады. Оларга салыс-тырмалы, жуйелеу, соииологиялык, тарихи, бихсвиористтк, нормативттк жэне т. б. эдистер жатады. Салыстырмалы odic эр турЛ1 елдердеп саяси кубылыс-тарды салыстырып, олардын жалпы жактарыи жэне жеке ерек-шелктерш ажыратуга муммнд1к береди Ол елдеп саяси турак-тылык пен саяси жагдайды багалауга, сонын непзшде нактылы саяси шешчмдер кабылдауга кемектеседь Бул эдютщ ecipece Ka3ipri Казакстан Рсспубликасында алатын орны зор. Ce6e6i, журпзийп жаткан саяси реформадардынтабысты болуы кебше баска елдердщозыктежгрибесштшмш пайдалануга байланысты болмак. Жуйелеу ddici саяси кубылыстарды баска курлел! курылым-нын 6ip белю ретшде карап, оны курайтын элемент-тердш элеуметпк 0М1рдеп орнын, кызметш айналадагы ортамен, баска кубылыстармен байланысты зертгейд!. Социологиялык эдк саясатты когам oMipiHin экономикалык. элеуметпк курылым, мэдениет жэне т. б. жагдайына байланысты аныктайды. Тарихи macui саяси кубылыстарды Mep3iMi жагынан дэйекти заманына карай, бурынгы, каз1рп жэне болашактын байланы-сын айкындай отырып карастырады. Ол эр турл! саяси окигаларды, нроиестерд1, деректерлл олардын болган уакыт мезгшн еске ала таныи-б1луд1 талап етедь Бахевиористгк odic жеке адамдар мен топтардын ic-эрекепн, белшп6ip саяси жагдайларда адамдардын оздерш ездер! калай усгауын талдауга непзделедь Бул эд1сп жактаушылар саяси кызметтщ барлык гурлерш адамдардын ic-эрекетгерш талдау аркылы туешш-биуге болады лейдь Нормативтш adic (XIX гасыргадеШн жш пайдала-нылган) когамдык HrijMKTi ен мол камтамасыз степи немесе адамга эусл бастан тэн ажыратылмас табиги кукыкты ickc асыруга барлык MyMKiaaiKTi жасайтын саяси курылыстынтурш 1здейд1. Ал бурынгы Кенес Одагы кез1цде ен дурыс жэне мызгымас тоал болып есептелген диалектикалыщ-материашстЫ &dic болатын. Ол табигаттагы, когамдагы жэнесанадагы кубылыстар мен процестерд! 6ipiMeH-6ipi тыгыз байланыста жэне узд1каз даму жагдайында болады деп санайды. Бул эа\ст\ ешюм жокка шыгар-майды. BipaK коммунист кезкарас сиякты 6ip гана бул эд1спн шенбе^нде калуга жэне болмайды. Жогарыда аттары аталган эд1стермсн катар баска да e.iic-тэсшдер бар. Булардын бэрз де саяси процестер мен олардын да-муы жешнде шынайы маглуматтар алугатырысады. Сондыктан Ka3ipri демократиялык мемлекеттерде саясагка байланысты жаг-дайларлы зертгегенде сан турл! эдютемелерд! пайдаланады. Гылымнын баска салаларыидагы сиякты саясаттанудын да ез1нд1к угы.члары (категориялары) бар. Оган саяси кубылыстар мен пропестердш MeHin б1лд1ретш гылыми терминдер, соз TipKecTepi жатады. Мысалы; "саясат", "саяси билк", "саяси жуйе''. "саяси терпп", "саяси партия", "саяси мэдениет", "саяси элеумстгену", "саяси eMip", "саяси катынастар", "когамдык уйымдар", "мемлекет", "демократия", "егеменшк", "кукыктык мемлекет", "азаматтык когам", "iuiKi саясат", "сырткы саясат" жэне т. б. Когамды будан баска дагылымдар зерттей'пн бол-гандыктан, жогарыда керсеттлген угымдарды баска когамтану nei-uiepi дс (га-рих, элеуметгану, фелсафа, кукыктану) пайдалануы мумкш. Б1рак олар бул категорияларды ез пэшне сейкес колданады. Кай гылым болмасын белпл! 6ip кызметтерд* (функииялар-ды) аткарады. Саясаттануда да овдай мадеттер бар. Оган ен ал-дымен тапымдык, (гносеологиялык) кызметгер жатады. Олай дейтш1М1з саяси б1л1м когамдагы окигаларды танып-бшуге, олардын саяси мэнш туешуге жэне болашакты болжауга мумюндж береди ратты, мемлекет пен азаматтык когамнын ара жиж ашып керсетп, барлык азаматгардын саяси тещипн жарня етт19 азшы- ■ лыктын кукыгын коргады, тулганын тубсгейл), ажырамас кукыктарын белпледч, оны саяси жуйенш непзп элемент! ре-инде бекгпт Либералдыкпринципте халыктын, кепшшкпн орнына жеке адам алга тартылады. Жеке адам мен халык орын ауыстырады. Тулгалар билжке таласады, халык дауыс береди Саяси пропесте тунгыш рет саясижетекиишебпш кетеригсдк Когамнын экономикалык саласында да, саяси саласында ла еркш бэсекс пайда болады. Алгашында, epKiH бэсске экономикада жеке тауар енд1руштлер мен менштк иелершш денгейшде журщ, кешн ол акиионерлж когамдар, корпорапиялар, концерндер жене т.б. туршеайнада». Саяси OMip шенбершде жеке бесекелеепк партиялар немесе елеуметпк топтар, кейш келе эр турл! топтардын жалпы максатка жету ушш жасаган б^рлктержш туршде журпзиютш болды. Баска сезбен айтканда, идеялар мен саяси серкелер сатып алушылар (сайлаушылар) уцйн куресуге ай-налды. Мундай жагдайда халыкка ею-ак кызмет аткаруга тура келдг 1) саяси серкелерд^ басшыларды сайлау; 2) оларды орнынан алу. Бул теория бойынша орнынан сайлау аркылы альшады. Сайлау-шылар мен олардын сайлаган еюлдершш аракатынасы женшде eKi турл1 кезкарас бар. BipiHiiiici — депутатгарга катал талап-ттлектер коюды коздейдк EKimuuiepi — муны дурыс санамайды. Ce6c6i, олардын ойынша, ем!рдшбарлык жагдайларына аманат беру мумкш емес. Онын успне, сайлаушы ез ауданы, облысына катысты меселелерд! аманат етедк ал парламентгеп саясатшы тутас халык. ел MyiiaeciH ойлауы керек. Нактылы тарихи жагдайда аумак пен ел мулдесшштогысу дережесш ол ез* табуы керек. Шумпстердш ойынша, демократиянын ойдагыдай жумыс icreyi ушш терт жагдай керек: Манызды мемлекетпк кызметгерге сайлауга болатын ай-тарлыктай бшкп, маман эюлдер тобы болуга тшс. Мысалы, Англияда Шумпетер олардын тобына ен алдымен аксуйектерд! жаткызады. Саяси органдар халык, непзшен, жаксы кабылдап, оларга ез кезкарастарын айта алатын шеидмдер кабылдауы керек. Олай болмаса, шештмдердшлегитимдт жеши болмайды, сондыктан елдеп саяси тертштщтурактылыгына нуксан келещ. Жауапксршшкп толык сезшеттн, кызмет орнынын абы-ройын жогары багалайтын дайындыгы бар жаксы уйыщаекдн бюрократия болуы керек. Cc6e6i, ол маман емес ынталы адамдарга Караганда мемлекетп кеш inrepi баскаралы. Ол ез курамын орта таптынек1лдер1мсн толыктырганы жен. Саяси теориянын гана емес, саяси модениеттшде элемент! болып табылатын демократиялык езш-ез1 бакылау болганыете манызды. Саяси проиеске эрбгр катысушы ез ерммен e3iH-03i тежемесе кандай демократия болмасын алыска кете алмайды. Билеутш топ болсын, оппозиция жене баска дау-жанжалга катысушы топтар болсын ен алдымен ултгык муддеш б1рдей TyciHin, жогары коюлары абзал. жүктеу/скачать 7,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|