Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
ӨЛЕҢ ЖОЛДАРЫНДАҒЫ ОҚШАУ СӨЗДЕР
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| ӨЛЕҢ ЖОЛДАРЫНДАҒЫ ОҚШАУ СӨЗДЕР
Қазақ тіл білімінде «оқшау сөздер» деген терминмен қаратпа, қыстырма, одағай сөздерді атап жүрміз. Бұл категория – қай заманда да көркем әдебиет тіліне тән нәрсе. Сондықтан әңгіме етпеуге де болар еді. Бірақ синтаксистік қызметі жағынан сөйлем мүшелерінен оқшауланып шығатын элемент- тер поэзия тілі мен көркем проза (тіпті жалпы проза) тілінде бірдей емес, оның үстіне ілгеріректегі қазақ поэзиясының синтаксисінде оқшау сөздердің қатысуы қазіргіден әлдеқайда солғындау болғанын көреміз. Оқшау сөздердің қатысуы, бір жағынан, әдеби үлгінің жанрына да байланысты. Ал Абай өлеңдерінің синтаксистік жағынан күрделеніп келуін 124 жеке сөз етуге болады деп ойлаймыз, Өйткені, біріншіден, Абай өлеңдерінің едәуірі лирикалық геройдың атынан беріледі де ол герой өзінің күйініш-сүйінішін, айтпақ ойының кімге арналғанын т.т. оқшау элементтер арқылы білдіріп отырады. Сондықтан Абай өлеңдерінде қаратпа мен қыстырма сөздер сан жағынан едәуір мол екені көзге түседі. Қаратпа сөздер – қазақ поэзиясында бұрыннан да жиі кездесетін категория. Бірақ Абайдан бұрынғы әдебиетте қаратпалардың дені адам, халық болып келетін. Жанды заттардан көбінесе жылқы, бүркіт тәрізділерге ғана қарата айту кездесетін, ал жансыз, әсіресе абстракт ұғымдарға қарата айту қазақтың ауыз әдебиетінде де (поэзияда), Абайға дейінгі көркем әдебиетінде де өте си- рек болатын (бұл салада ең жиі ұшырасатыны – қызыл тілге қарата айту екенін көреміз). Абай дәстүрлі қаратпалардан – адамдар, «Құдай», «Тәңір», «халық» («Қазағым, қалың елім, қайран жұртым»), «қызыл тіл» сияқтылардан басқа жүрек, көңіл, қол, тұла бой, сөз тәрізді дерексіз заттарды да пайдала- нады. Сірә, абстракт ұғымдарды қаратпа сөз ету – кең жанр- лы, алуан тақырыпты күрделі жазба әдебиеттің жемісі. Тіпті Абайда ажал , рахат тәрізді ұғымдарға да қарата айту бар: 124 Орыс тіл білімінде сөйлем құрамына оқшау сөздердің, бірыңғай мүшелердің қатысуын сөйлемнің синтаксистік жағынан күрделенуі (синтаксически осложненные предложения) деп алынып жүр. 352 Бұрын сені біреуге көп жұмсап ем, Енді өзіме шақырдым, ажал батыр (II, 98). Рахат, мені тастап қоймадың тыныш (II, 106). Көңіл, жүрек, тіл тәрізді кейбір абстракт ұғымдарға қарата айтуды Абай өте жиі қолданған: біресе ол көңліне тоқтау айта- ды (Сап, сап, көңлім, сап, көңлім), біресе көңлін шарықтауға шақырады (Сергі, көңлім, сергі енді), біресе көңлімен сырла- сады (Өзгеге, көңлім, тоярсың; не іздейсің, көңлім, не іздейсің) т.т. Негізгі құралы өлеңі – қызыл тілі болғандықтан, Абай ойын осы тілге жеке күйінде де (Тілім, саған айтайын), эпитеттер- мен келген күрделі күйінде де (Толғауы тоқсан қызыл тіл) көбірек қарата айтады. Осының барлығы Абай өлеңдерінде синтаксистік жағынан күрделенген конструкциялардың едәуір мол ұшырасуына себепкер болған. Қыстырма сөздер де бұрынғы қазақ поэзиясында аса ак- тив элементтер болмағанын көреміз. Әсіресе автордың айтпақ ойына өз басының әр алуан қатысын білдіретін сөздер мен тіркестер, яғни модальдық реңктің лексика-грамматикалық элементтермен берілуі де әдеби үлгінің жанрына және әдеби тіл дәстүріне тікелей байланысты. Абай сөз иесінің (өзінің немесе Татьяна, Онегин т.б. тәрізді геройларының) өкінішін, күмәнін, қапалығын білемін, білмеймін, кім біледі, не керек, не лажы, не шара, әлбетте, қайтейін, қайтесің тәрізді қыстырма сөздермен білдіреді: жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|