АБАЙДЫҢ ШУМАҚСЫЗ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ

310
Сонымен қатар астрофикалық өлеңдерде де тармақтарды 
күрделі синтаксистік тұтастыққа ұйымдастыратын нәрселер 
– мағыналас сөйлемдердің қатарласа берілуі, идея ортақтығы, 
субъект бірлігі сияқты амалдар. Айырмашылық: шумақты 
өлеңдерде әрдайым дерлік: синтаксистік тұтастық шегін шумақ 
танытады: шумақ аяқталған жерде синтаксистік тұтастық та 
аяқталған болады. Ал шумақсыз дүниелерде синтаксистік 
тұтастықтың шегін мағына, идея (ой), субъект бірлігімен 
қатар, кейде ұйқас суреті белгілейді. Мысалы, «Ғылым тап-
пай мақтанба» өлеңінің алғашқы төрт тармағы бір тұтастыққа 
топталған:
Ғылым таппай мақтанба, 
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба 
Ойнап босқа күлуге (I, 44).
Осы төрт жол – бір синтаксистік тұтастық, бұларды бірік-
тіріп тұрған – мағыналастық, субъект ортақтығы және ұйқас 
бірлігі. Келесі 11 жол бір ұйқаста, олар да – синтаксистік бір 
тұтас дүние. Бірақ, әрине, ұйқас бірлігі әрдайым синтаксистік 
тұтастық құрай бермейді. Абайдың астрофикалық шығар-
маларында ұйқас бірлігі көбінесе композициялық қажеттікті 
де өтейді, яғни өлеңді тематикалық-композициялық бөліктерге 
бөлетін амал ретінде жұмсалады. Мұндай бөліктерді орыс 
филологиясында абзац деп атайды. Біз мұны қазақша шоғыр 
деп атасақ дейміз. 7-8 буынмен айтылған эпостық жырлар 
мен толғау ретіндегі лирикалық шығармалардағы мағына, 
тақырып, интонация және ұйқас бірлігі жағынан топтасқан 
тармақтар шоғырын тирада деп те атайды
110
. Тирада – шумақ 
тәрізді, өлеңдік категория, ол – тематикалық-интонациялық 
құралымның көрінісі. Абзац та (шоғыр да) өлең құрылымының 
элементі, ол – композициялық единица. Бір шоғырдың бір ғана 
синтаксистік тұтастық болуы – шарт емес, кейде бір шоғырда 
бірнеше синтаксистік тұтастық болуы мүмкін. Мысалы, «Бо-
лыс болдым, мінеки» деп басталатын «Күлембайға» деген 
өлең 7 шоғырдан тұрады. Әр шоғырдың ұйқасы бөлек, яғни 
әр шоғырдағы тармақтар бір ұйқаспен топтастырылған және 
110
 Ахметов З.
Көрсетілген еңбек. 365-б.

311
әрқайсысы бір тақырыпты білдіреді: бірінші шоғыр (14 жол-
дан тұрады, ұйқасы: 
шығындап 
– 
тығындап 
– 
мығымдап...) 
бар малын шығындап болыс болған Күлембайдың ояз бар десе 
жүрегі лүпілдейтін, күштілерге бас изеп, әлсіздің сөзін шала 
тыңдайтын жалпы портретін береді; екінші шоғырда (18 жол, 
ұйқасы: 
лепілдеп 
– 
дүпілдеп – күпілдеп...) 
сол болыстың келесі 
жолғы
болатын съезді естіген кездегі күй-әрекеті; үшіншіде 
(28 жол, ұйқасы: 
елімді 
– 
белімді 
– 
сенімді...) 
съезд кезіндегі 
іс-әрекеті, төртіншіде (24 жол, ұйқасы: 
далпылдап 
– 
жалпыл
-
дап...) 
съезд болар алдындағы өзінің амал-әрекетін башайлап 
суреттеу, бесінші шоғырда (20 жол) болыстың өзіне өзі айтқан 
сыны (өзіне-өзінің жасаған сипаттамасы), алтыншыда (32 жол) 
болыстың өзіне өзі айтқан ақыл-ескертуі, жетінші шоғырда 
(12 жол) болыстың өз іс-әрекетінің нәтижесін өзі топшылауы 
берілген. Демек, әрқайсысы бір-бірінен айтарлықтай ажыраты-
латын жеке-жеке ойды береді. Бір шоғырдағы сөйлемдер бай-
ланысы шумақтағыдай емес, біраз өзгеше. Ең алдымен, жеке 
сөйлемдерді шоғырға топтастыратын – мағына жақындығы мен 
субъект ортақтығы. Шумақтағыдай емес, шоғырда көбінесе 
әрбір екі (кейде үш-төрт) тармақ тиянақты бір сөйлем болады 
да әрі мазмұны, әрі құрылымы жағынан бір-біріне ұқсас келеді. 
Мысалы:
1) Күштілерім сөз айтса,
Бас 
изеймін шыбындап.
2) Әлсіздің сөзін салғыртсып,
Шала 
ұғамын қырындап.
3) Сияз бар десе жүрегім
Орнықпайды суылдап.
4) Сыртқыларға сыр бермей,
Құр 
күлемін жымыңдап... 
(I,
 
79).
Мұндайда жеке сөйлемдерден құралған тармақтарды бір-
бірімен тұтастыратын элементтің бірі – ұйқастырылған сөз-
дердің морфологиялық тұлғасы жағынан бірдей болатынды-
ғы. Мысалы, осы өлеңнің 5-бөлігі ашық райдағы етістік 
тұлғаларын ұйқастырып жасалған:
Антұрғанмын өзім де, 
Бір мінезбен 
өтпеймін.
Момындық күшті екенін 

312
Көрсем дағы 
күтпеймін.
Сияздан соң елімді 
Қысып алып 
кетпеймін.
Әуелде к... бос кәпір 
Мықтыға неғып 
беттеймін...
Абай бір шоғыр ішінде берген синтаксистік тұтастықты тек 
тұлғалық бірдейлік арқылы ғана емес, мағыналық-экспрессивтік 
жағынан біркелкі етіп беру арқылы да жасайды. Мысалы, 
болыстың іс-әрекетін суреттейтін абзацтарда көсемшенің 
-ып
 
жұрнақты түрімен біркелкі етіп ұйқастырылған етістіктер – 
қарапайым емес, жағымсыз мағынадағы бейнелеу мәні бар об-
разды сөздер:
Күн батқанша шабамын
Әрлі-берлі 
далпылдап.
Етек кеткен жайылып, 
Ат к... 
жалпылдап. 
Оязға жетсін деген боп,
Боқтап жүрмін 
барқылдап...
Әрі қарай бұл бөлік аяғына дейін 
бартылдап, шаңқылдап, 
алқылдап, тарқылдап, қарқылдап, сартылдап, аңқылдап, жар- 
қылдап, шартылдап, тарпылдап 
болып ұйқасады.
Әрине, Абай шоғырларының бәрі осылайша тек бірдей тұл-
ғалардың ұйқасуы арқылы жасалмағаны мәлім. Тегі, морфо-
логиялық бірдей тұлғаларды ұйқастыру етістік ұйқасқан 
сәттерде жүзеге асады. Және Абай етістіктің әр алуан тұлғасын 
алып, әрқайсысын бір суретке (абзацқа) қолдануды да жүзеге 
асырған. Мысалы, «Жаз» өлеңінде екі-ақ ұйқас бар: біреуі 
– өткен шақ есімшенің жатыс жалғаулы түрі, екіншісі – -
ып
 
жұрнақты көсемше. Алдыңғы ұйқаспен алғашқы бес жол 
тұтасқан:
Жаздыкүн шілде 
болғанда,
Көкорай шалғын бәйшешек
Ұзарып өсіп 
толғанда,
Күркіреп жатқан өзенге
Көшіп ауыл 
қонғанда...
Бұл тұлғамен ақын тұтас өлеңде айтылмақ іс-әрекет, оқи-
ғаның қайда, қашан болатынын баяндайтын шоғырды берсе, 

313
әрі қарай сол іс-әрекет, оқиғаның қайсысы, қайтіп болаты-
нын 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: