Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
-ып жұрнақты көсемшелерді ұйқастырып береді. Сөйтіп, етістіктің -ғанда
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| -ып
жұрнақты көсемшелерді ұйқастырып береді. Сөйтіп, етістіктің -ғанда тұлғасы кіріспе, бастама бөлікті беруге, -ып тұлғасы оқиғаның өзін баяндауға қолданылады. Тағы бір мы- сал «Интернатта оқып жүр» өлеңі де ұйқас суреті мен компо- зициясы жағынан екі шоғырға бөлінеді, біріншісінде – есім ұйқас (көбінесе III жақтағы тәуелдік жалғаулы зат есім), ал екіншісінде – барыс жалғаулығы -у тұлғалы етістік ұйқас. Алғашқы шоғыр интернатта оқып жүрген қазақ балаларының сипаттамасы болса, екіншісі сол балаларға автордың айтар ақылына арналған. Демек, ұйқас бірлігі шоғырларды құрап тұр да ол шоғырлар өлеңді композициялық жіктерге бөліп тұр. Шумақсыз өлеңдерде дәлме-дәл параллелизмдер кемде-кем болады. Сөйлемдер бірдей тұлғадағы ұйқастармен берілгенмен, олар шумақты өлеңдердегі «алыстан сермеп, жүректен тер- беп» дегендей тұлғасы дәлме-дәл түсетін параллельдер болып шықпайды. Шумақсыз өлеңдердегі параллельдерді мағыналық деп атауға болар еді, өйткені екі-үш жолдан қамтитын әр сөйлем мағынасы жағынан біркелкі болып келеді: 1) Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге. 2) Военный қызмет іздеме, Оқалы киім киюге. 1) Қызмет қылма оязға, 2) Жанбай жатып сөнуге... 1) Үйде отырса салбырап, 2) Түзге шықса албырап... 1) Кісіні көрсе қылжаңдап, 2) Қалжыңшылсып ыржаңдап... 1) Өз үйінде қипаңдап, 2) Кісі үйінде күй таңдап... Бұлардың барлығының мазмұны біркелкі: ақыл, үгіт. Демек, бұл сөйлемдер – мағынасы жағынан бір-біріне параллель. Сондықтан шоғырларға топтастырылған сөйлемдерді син- таксистік тұтастық дегеннен гөрі, мағыналық тұтастық деген атау дәлірек болар еді. Дегенмен сөйлемдерді біркелкі етіп құрастыру, кейде бір сөзді қайталап келтіру, модальдық 314 реңктің бірлігін сақтау тәрізді амалдар шоғырға топтасқан сөйлемдер байланысында да болады. Бірақ жеке-жеке шоғырларға бөлінбей, бір ғана бөліктен тұратын тұтас бір өлеңді немесе тармақ саны едәуір мол шоғырларды бір ғана синтаксистік тұтастық деп табу қиын. Тіпті кейде идея, тақырып біреу болғанмен, бұларда синтаксистік құралымы жағынан өз ішінен тағы бөлінетін сәттері байқалады. Мысалы, «Ішім өлген, сыртым сау» өлеңінің ұйқасы да – біреу, негізгі тақырыбы да – біреу, тіпті модальдық реңкі де бастан-аяқ тұтас. Бірақ өлең тармағы едәуір мол: 28 жол. Біздіңше, бұл өлең өз ішінен абзацтарға бөлінбейді, яғни бір-ақ шоғыр, бір-ақ үш синтаксистік тұтастыққа ажыратылады: біріншісі – алғашқы 4 жол, екіншісі – соңы 4 жолға дейінгі тармақтар, үшіншісі – аяққы 4 жол. * * * Сөйтіп, Абайдың шумақсыз өлеңдерінің көпшілігі компо- зициялық бірнеше шоғырға бөлінеді. Ол шоғырларды жасауға қатысатын басты элемент – ұйқас. Абай мұрасын біздің за- манымызда бастырушылар көбінесе бұл белгіні дұрыс та- нып, шоғырларды бір-бірінен айырып көрсеткен. Мысалы, Әбдірахманның әйелі Мағышқа шығарып берген жоқтау 13 бөлік (шоғыр) етіп, әр бөліктің арасына интервал қойылып жазылған (1957, 190-193-беттерді қараңыз). Баласы өлген анаға шығарып берген жоқтау да сондай (195-бет). Ал кейбіреулері не дұрыс ажыратылмаған, не мүлде ажыратылмаған. «Болыс болдым, мінеки» деген өлеңдегі кейбір шоғыр аралық ин- тервалдар дұрыс емес және керек жерлерге кейде интервал берілмеген. Біздің талдауымыз бойынша, бұл өлең 7 шоғырдан тұрады, I шоғыр кітапта дұрыс ажыратылған (79-бет), II шоғыр «Қайраттысып, қамқорсып Сайманымды бүтіндеп» (80-бет) деген жолдан бітеді, III шоғыр «Қайтсін байғұс демейді, Бір кептірмей терімді» (80-бет) деген жерден аяқталуға тиіс, IV шоғыр кітапта дұрыс бөлінген (81-бет), V шоғыр «Жақсы ақыл деп құп деймін» деген тармақпен тынуы қажет, VI мен VII шоғырлардың арасы кітапта дұрыс көрсетілген (82-бет). 315 Сондай-ақ осы принципті нық ұстасақ, бірқатар шумақсыз өлеңдердің шоғырлануын көрсетіп жазуға болады. Мысалы, «Жылағанды тоқтатып» деп басталатын Мағыштың жоқтауын үшке (I шоғыр «Қайтып келіп қонбайды» деген жерден, II шоғыр «Артыңа қарап аһ ұрдым» деген жерден ажыратылуы керек), «Абыралыға» деген өлеңді де үшке бөліп жазған дұрыс болар еді. Әрине, Абайдың шумақсыз өлеңдерінің күллісі осылайша бөліктерден құрылған болып келмейді. Едәуір өлеңі (буын саны жағынан шағын, қысқалары) бір-ақ шоғырдан тұрады. Көңіл аударатын нәрсе: мұндай өлеңдердің барлығы да – бір ұйқастылар, демек, бұлар жоғарғылардың бір-бір бөлігі тәрізді. Бір бөліктен тұратын шумақсыз өлеңдерінің көпшілігі («Ішім өлген, сыртым сау», «Тұл бойың ұят-ар едің», «Осы қымыз қазаққа» «Сәулең болса кеудеңде» т.б.) кезек ұйқаспен жазылған, оларда көбінесе екі тармақ дербес бір сөйлем бо- лып келеді. Тек бір өлеңі («Оспанға») шұбыртпалы ұйқаспен берілгендіктен, 16 жол тұтасымен бір ғана құрмалас сөйлем етіп құрылған. Тегінде, Абай шұбыртпалы ұйқасты актив пайдаланбаған. Сөз жоқ, мұндайда өлеңнің синтаксистік құрылымы ауырлайды, компоненттер арасындағы арасалмақ бұзылады. Бұл – қазақ поэзиясында ертеден келе жатқан, ауыз әдебиетінде едәуір етек алған тәсіл болғанмен, Абайдың оны бір-ақ жерде қолдануына, сірә, оның синтаксистік құрылымы да себепкер болған болу керек. Өйткені Абай өлеңдерінің синтаксисі дәл, ықшам, анық конструкциялармен құрылады, сондықтан ауыз әдебиеті дәстүрімен іліктесіп, ертеден келе жатқан бұл стандарт тәсілді Абай жазба әдебиетке лайық деп таппаса керек 111 . 111 Барлығы 10 жолдан тұратын «Балалық өлді, білдің бе?» өлеңінің 7 жолы бір-бірімен ұйқас құрылған, бірақ шұбыртпалы ұйқасқа құрылған «Оспанға»-дан айырмасы бар: мұнда әрбір ұйқасқан жол – жеке сұраулы сөйлем, демек, 7 сөйлем бар, бұлардың тұтасуы – тек мағыналық мотивте. Сірә, бұл өлеңді және осы тәрізді бастан-аяқ барлық жолы ұйқасатын «Тоты құс түсті көбелек» өлеңін шұбыртпалы ұйқастыларға қосуға болмайды. Бұлардағы ұйқастық тұтастығы «кездейсоқ», мұны ақын, тегі, жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|