Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| бермен
(І,71) егендегі пысықтауыштың қайтса сөзінен соң тұруын ұйқас талап етіп тұр (бермен – керуен – серуен), Жас қатындар жыртылған жамайды үйін (I, 71) – дегендегі тармақ соңына шығып кеткен толықтауыш та ұйқас талабын орындап тұр (иін – киім – үйін). Көңіл аударатын жай – инверсияның бұл түрлерінде орнынан ауысқан мүше көбі- несе тармақтың ең соңына келтіріледі, бұған, бір жағынан, осы инверсияның ұйқас талабынан туғандығы себепкер болса, екінші жағынан, біздіңше, ең соңғы сөзге көп ретте белгілі бір екпін түсірілетін тәрізді: Ескі бише отырман бос мақалдап, Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап (I, 67), – дегенде автордың негізгі көңіл аударайын дегені – ескі би, ескі ақынның тек өздерін атау емес, олардың өлеңге деген қатысын көрсету, сондықтан ақын пысықтауыштарға екпін түсіру үшін оларды жол соңына шығарғанға ұқсайды. Сөйтіп, бір тармақ ішінде бастауыш пен баяндауыштың және пысықтауыш, толықтауыш пен олар бағынатын мүшенің әдеттегі орындарын алмастырып келуі – әрі жиі, әрі үйреншікті тәсіл. Бұл – жалпы қазақ поэзиясы синтаксисіне тән құбылыс. Бұл инверсияны тудыратын мотивтер көбінесе ырғақ пен ұйқас. Демек, бұл – жалпы өлең табиғатынан туатын кәнігі инверсия. Біздіңше, инверсияның екінші түрі бұдан едәуір өзгеше болып келеді. Оған анықтауыш пен анықталғыш сөздің, кө- мекші етістікпен келген тіркестер мен тұрақты тіркес компо- ненттерінің өзара орын алмасып келуі жатады. Түркі тілдерін- де анықтауыштың орны әлдеқайда тұрақты екендігі аян, кей- 323 де белгілі бір сөздің анықтауыштық қызметі тек қана позиция арқылы жүзеге асатыны мәлім. Сондықтан әдеттегі (проза- дағы) нормада анықтауыш тек қана анықтайтын сөзінен бұ- рын орналасады және екі араға өзі тектес өзге анықтауыштар болмаса, басқа мүшелерді енгізбейді. Анықтауыштың осы қа- сиетіне поэзия синтаксисі де қорғана қарайды. Өлеңде анық- тауыштың инверсиялануы әлдеқайда кем ұшырайды. Деген- мен орын алады. Анықтауышты қалыпты орнынан жылжы- тып инверсиялау арқылы ақын көбінесе оны ритмика жағынан оқшаулап, екпін түсіретін тәрізді: Сұр бұлт//түсі суық//қаптайды аспан (І,71), – дегенде күзгі бұлттың түсі суықтығы баса айтылуы үшін мұны білдіретін элементтер (түсі суық деген анықтауыш) ритмика- сы жағынан оқшауланып тұр. Ол оқшаулық инверсия арқылы жүзеге асырылған. Сіз – қырғауыл жезқанат (I, 104). Түрлі дауды жүз тарау (I, 78), – тәрізді жолдарда да инверсияланған анықтауыштар ритмика- интонация жағынан айқын бөлініп тұр. Анықтауыштардың ұйқас талабына сай инверсиялануы да, біздіңше, жоқ емес, бірақ өте сирек және көбінесе қосымшалы сөзден болғандары тармақ соңына шығарылады: Тойған есек шөпті оттап маңайдағы, Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы (II, 127). Қарасам, қаңғыртар жұрт бұл заманғы (II, 103). Анықтауыш пен анықталғыш сөздің арасына өзге мүше- лердің келтірілуі де инверсияға жатады. Абай өлеңдерінде бұл едәуір жиі ұшырайды: Жасынан білер ескі шалдың мінін, Аптық жерін, ақылға кеш енгенін (II, 103). Бұл жерде ескі деген анықтауыш шал сөзіне қатысты емес (қазақ тіліне ескі шал деген тіркестің тән еместігін Абай- дай сөз шебері жақсы білсе керек), мін сөзіне қатысты (бұл – Лермонтовтың «Богаты мы, едва из колыбели, жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|