География пәнінен экологиялық білім берудe диалогтық ОҚыту әдісінің маңыздылығЫ

Бұл мақалада география пәнінен экологиялық білім берудe диалогтық оқыту әдісінің маңыздылығын ашып көрсету

В этой статье раскрыть важность экологического образования диалоговых методов обучения географии

In this article to expose importance of ecological formation of dialogue methods of educating of geography

Осы орайда, ұлы ойшыл Абайдың философиялық көзқарастарының көбі адамгершілік мәселесіне келіп тіреледі. Ақын «жеке адамдарды жаманшылықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым – қоғамын және бар халқын түзетіп өзгертпек болады». Сонда оның бұл адамды мейірім, әділет, шапағат, ар-ұят ұялаған жылы жүректі жан және жылы жүректі жетекші болған нұрлы ақыл мен ыстық қайраттың иесі. Ал осы адам.... адамзатты махаббатпен жаратқан алланы сүюі, адамзаттың бәрін бауырым деп сүюі, халықтың жолы болуы тиіс, сонда ғана бұл адам толық адам болмақ [1]. Ал оны жүзеге асыру ұстаздардың еншісінде, «Адамның адамшылдығы - ақыл, ғылым жақсы ата, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады» – деп, бізге өткен ғасырда өсиет еткен Абай ақын [2, 384 б].

Ал, көрнекті ғалым, саяхатшы Шоқан Уалиханов өзінің суреттерінде табиғатқа үлкен көңіл бөлген, тек көңіл бөліп қана қоймай, Сырымбетте болған кездерінде ол туған жерінің табиғат сәулетін: тау төскейлерін қаптай өскен қарағайлы ормандар мен шоқ-шоқ қайың ағаштарын, айнадай жарқыраған ғажайып сұлу көл айдындарын қызықтайды. Уалихановтардың айтуынша, Шоқан өзінің атамекенін көгалдандыру, ағаштың жаңа түрлерін өсірумен көп айналысқан. Ол әкесімен бірге өз ауылының жанындағы таудың іргесіне қайың ағаштарынан әсем аллея орнатқан [3, 12-13 б].

Кезінде белгілі жазушы Л.Леонов: «Адам баласының алдында бүгінде бірінші кезектегі екі мәселе тұр: бейбітшілікті және табиғатты қорғау, екеуі де болашақ өмір сүрудің шарты» деген. Ал Ш.Айтыматов: «Біз бүгінде өркениеттің шыңына жеттік, онда адам табиғатты тұтынушы ғана емес, сонымен қатар бағындырушы, жасаушы болады. Біз бүгінде оған тәуелді ғана емеспіз, ол да бізге тәуелді», - деп жазды [4. 48 б].

Тәрбиенің ең өзекті мәселесі - білім негізінде жеке тұлғаның ғылыми көзқарасын қалыптастыру арқылы адамдардың өндірістегі, қоғамдық тұрмыстағы қарым – қатынасын қалыптастыру.

«Табиғаттың өмірі үздіксіз даму» - деді Герцен. Бұл пікірді қоғам өміріне қолдана отырып, әлеуметтік өмірдің үздіксіз даму идеясын В.Г.Белинский [5, 6, 7, 8,] барынша қорғады:

«Адамзаттың дамуында шек жоқ.... адамзат тоқта, жетті, енді одан әрі баратын жер жоқ деп ешқашан айтпайды», - деді ол.

Осы айтылған ой-пікірлерді қорытындылай келе, мына тұжырымды келтірген орынды болар: бүгінде, адам-қоғам-табиғат арасындағы толық үйлесімділіктегі жеке тұлғаны дамытудағы міндеттерді шешу үшін қоғам мен жас ұрпақты еңбек сүйгіштікке, экологиялық және экономикалық саналыққа ғылыми дүние таным негізінде тәрбиелеу керек.

Халық даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі ұлағатты аталы сөздер, жыр ақындар айтыстарда айтылған ойлы пікірлері, қысқа айтқанда, халықтың рухани мол мұраларын жастарға экологиялық тәрбие берумен, экологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады екенін көргендейміз.

Білім беруде оқушының ойлау қабілеттерін жаңа мәліметтерді талдау мен өз бетінше меңгеру дағдыларын, ғылыми болжамдарды жасау іскерліктерін дамытпайынша, оның экологиялық санасын, бағдарын қалыптастыру мүмкін емес. Осыған байланысты проблемалық оқытуды кең ауқымда әр сабақта қолдануға болады деп есептейміз.

Проблемалық оқыту - оқытудың дербес жүйесі емес, жалпы оқыту жүйесінің бір элементі ғана, ол белгілі бір оқу материалын игеруге, оқушының шығармашылық қызметінің, қабілетінің қалыптасуына ғана жәрдем етеді. Проблемалық оқытумен қатар, оқу процесіне зертханалық-тәжірибелік жұмыстарды, кешенді пәнаралық тапсырмаларды, бағдарламаны оқытудың әдістерін қолдануға болады.

Сабақта проблемалық жағдайлар түрліше ұйымдастырылады: іскерлік ойындар, пікірталастар, проблемалық сұрақтар, кескін картаны бейнелеу, тесттік тапсырмалар.

Қазіргі білім беру тұжырымдамасының талабында оқытушы мен студенттің қарым-қатынасы жаңа болмыстық мазмұнда өзгеріп, оқытушы – ұйымдастырушы, бағыттаушы, студент – ізденуші, белсенді, шығармашыл болуын талап етеді.

Әрбір оқытушының міндеті студенттерге отан сүйгіштікке, ақыл-ойын жан-жақты дамытуға, белсенді, құзіретті, шығармашыл болуға тәрбиелеу. «Қыран-түлегіне қайыспас қанат сыйлайды, ұстаз-шәкіртіне талап сыйлайды» деген халқымыздың қанатты сөзі ұстаз арқылы дарыған.

Сондықтан Кембридж бағдарламасымен оқыған білімімді тәжірибе жүзінде іске асыру мақсатында топ студенттерімен жүзеге асырған тәжірибені талдауды жөн көрдім.

Бірінші сабақта студенттерге курстан алған, топтық жұмыс, диалогтік оқу, сын тұрғысынан ойлау, бағалау, студенттердің соның ішінде талантты және дарынды балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыру тақырыптары туралы мәліметтермен қысқаша таныстырдым.

Студенттерге топпен жұмыс жасау үшін оқу жұмыс бағдарламасына сәйкес тақырыптарды ұсындым. Әрбір топ өзіне бөлінген тақырыпты өзара бөлісіп, бірінші кезекте өз беттерінше оқи бастады, одан соң әрбір студент өзі оқыған дәріс материалын топта талқылап бір-біріне түсіндірді. Студенттерге тез арада 1-3 дейін санап жылдам топқа бөлінуін талап еттім. Студенттердің сабақты диалогтік оқу әдісімен өтетінін естігенде қуанып кеткенін байқадым.

Себебі, топқа бөліп, тақырыпты бергенімде студенттер өзара ұйымдасқан түрде тапсырмаларды талқылап, жылдам жұмысқа кірісіп кетті, және осы тәсілді қуана қабылдады.

Соның бір дәлелі ретінде сабақта пайдалаған диалогтік оқу–оқу сапасын арттыратын әдіс ретінде зерттеушілердің ойынша, «Өмір өз табиғаты бойынша диалогтік құбылыс. Өмір сүру дегеніміз диалогқа қатысу: сұрау, талдау, жауап беру, келісу және т.с.с... Болу дегеніміз диалог арқылы қарым-қатынас құру... барлығы да құрал, ал диалог ­­­-мақсат.»- деген М.М.Бахтин ойының дұрыстығына көзім жетті [9].

Диалогтық оқыту әдісінің маңыздылығы және теориясын ғылыми зерттеу нәтижелерінен, сабақта сыныптағы диалогтің маңызы рөл атқаратынын көрсетті. Дәлел ретінде Выготский «Жақын арадағы даму аймағында» (ЖАДА) оқушылар өздері жұмыс істесе, танымдық дамудың жақсаратындығын атап көрсеткен. Жақын арадағы даму аймағында оқушы дамытатын дағды мен қабілеттер, өз бетімен жасай алмайтын тапсырмалар көлемін айқындайды. Бұл тапсырмаларды орындауда, оқушыларға жаңаны үйренуде тірек болатын ересектердің көмегі немесе қолдауы керек. Выготский қолдау қарым-қатынасты қамтиды және де бұл жағдайда оны оқытудың негізгі құралы деп есептейді және оқу моделі оқушы диалог құру нәтижесінде білім алады деп жорамалдайды. Диалог жүргізу мүмкіндігі болған жағдайда, оқу жеңіл болатынын дәлелдеген [10].

Ғалымдардың пікірлерінің дұрыстығын тәжірибе жүзінде дәлелдеу мақсатында «География» мамандығының 3-курс студенттеріне «Табиғатты пайдалану экономикасы» пәні бойынша оқу бағдарламасындағы келесі тақырыптарды: «Тиімді табиғат пайдалану ісін экологиялық-экономикалық ынталандыру», «ҒТП және табиғат пайдалану» (дәріс сабағы), «Адамзаттың ғаламдық проблемалары» (практика сабағы), сабақтары таңдап алынды.

Тақырыпты семестрдің соңғы аптасы болғандықтан қортындылау мақсатында өткізуді жоспарлап, айқындап болған соң, студенттерді рет санымен санау бойынша 4 адамнан 3 топқа біріктірдім. Студенттерді топтарға бөліп жіктегенде:

1 топ тақырыбы: Климаттың өзгеруі, 2 топ тақырыбы: ҒТП, 3 топ тақырыбы: Азық-түлік проблемасы - деген тақырыптарды бөліп алды.

Студенттердің осы тақырыптарды орындау әрекеттерін бақылау барысында, менің ұғынғаным бірнеше ғалымдардың ойларын зерделей келе Мерсер бойынша әңгіменің зерттеушілік түрінің басымдығын байқадым.

Мерсердің айтуынша, ұжымдық түсіну мен білім беруге қол жету аясындағы табысты талқылауларда әңгіменің зерттеушілік түрі басымдыққа ие болады. Зерттеушілік әңгіме зерттеу жұмыстарын талдау барысында оқушылардың білім алуы, тыңдауы және сөйлеуі арасында байланыс бар екенін анықтайды-деген ойының дұрыстығын аңғардым.

Тапсырманы орындау барысында студенттер монологты оқытудан диалогтық оқытуға көшті, топта жұмыс жасау ережесіне бағынды, жауапкершілікті сезінді, яғни, әрбір пікірді тыңдап, өз айтқандарын дәлелдеп, топтағы студенттермен келісімге келіп, ортақ пікірге келу. Тақырыпты топта талқылап, әр топтан бір немесе бірнеше студент, талқылай отырып жасаған тапсырмаларының түйінді кезендерін ретімен баяндап берді, мұнда бірінің ойын екінші студент жалғастырып, толықтырып отыруды үйренді.

Студенттердің білімін бағалауда әрбір топтың жұмысына «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісімен баға беруді ұсындым, алдымен сөйлеу мәдениетін дамытуға бағытталған ауызша өз ойларын айтуға көңіл бөлдірдім, артынан (яғни сағат тілі бойынша келесі топтың жұмысына өз жұлдыздары мен тілектерін стикерлерге жазып жабыстыруды, ұсындым).

Келесі сабағымда жүзеге асқан диалогтық оқыту үй тапсырмасын тексеру кезінде диалог арқылы сыни тұрғысынан ойлауды дамыту болды, бастапқыда өткен сабақты қайталау мақсатында «Кері байланыс» ретінде жүзеге асты. Оны «Екі жұлдыз, бір тілек» әдісімен бағалау тапсырылды. Осы тақырыпты өтуде «Диалогтік әдісті» таңдауымның себебі, өтілетін тақырыптың құрылымына байланысты, сондай-ақ, бұл сабақтың студент үшін маңыздылығы жоғары, себебі, оқушыларға сабақ беруде қолданылатын әдіс тәсілдерінің жиынтығы көрініс табатын сабақ. Диалогтік оқыту арқылы студенттердің топ ішінде өз ойын еркін айта білуге, бір-бірінің ойын тыңдауға, пікір алмасуға дағдыландыру, әлеуметтік қарым-қатынасын жетілдіру.

 «Диалогтік оқыту арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру, олардың білім деңгейін көтеру, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.
Балаға күштеп білім беруден гөрі, баланың білімге деген құштарлығын ояту ең маңызды мақсат» деген ой түйдім. Осы диаолгтық оқу әдісі оқу мақсатына жетуге ықпал етіп, топтағы студенттердің бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігін көрсететін дәлелдер жеткілікті.

Олар:

• студенттердің басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын түсінуіне көмектеседі;

• оқытушылардың студенттерді оқыту барысында олардың қандай деңгейде екендігін түсінуге және бағалауға көмектеседі.

Диаолгтық оқу әдісін пайдалануда, кездескен кедергілер топтық жұмыстарды қорғауда әр топтан ойларын дұрыс жеткізе алмаған студенттер болды, оны байқағаным ойды жеткізулері, шашыраңқы, нақты дәлелді емес, олардың жұмыс жасау барысында басқалардың көлеңкісінде қалып қояма? - деген ой түйдім.

Оны шешу мақсатында бағалау кезінде, осы студенттерге неге төмен балл қойғанымды, нақты мысалдармен дәлелдеуге тырыстым, себебі студент мен де басқалармен бірдей жұмыс жасадым, барлығымыздың қосқан үлесіміз бірдей ғой-деп ойлайды. Реніш туындауы мүмкін. Оқытушының мақсаты әр студентке өз деңгейін біліп, болашақта қай бағытта жұмыс істеу керегін ұғындыру маңызды.

Болашақта топтық жұмысты өткізуде нені өзгерту керек дегенде, студенттердің топпен жұмыс істеу барысын бақылаудан төмендегі іс-әрекеттерді байқадым: өзгелердің пікірін тыңдау, жазбаша, ауызша әңгімелеу, бір-біріне сыйластықпен қарау, өзіне-өзінің сенімділігінің артуы, әрбір студенттің жеке қабілетінің ашылуы, студенттер сабақ басында туындаған қобалжулар мен өзіне деген сенімсіздіктерінен арылуы.

Себебі, топтың белсенді студенттері тез арада топтық жұмыс бастауға жұмылдыра білді. Бірақ, кейбір студенттер дәстүрлі сабақ кезінде тақырыпқа көп көңіл бөлмейтін оны байқағаным ойды жеткізулері шашыраңқы, нақты дәлелді емес, соған қарамастан олардың топттық жұмысты жасаудағы белсенділігі артқанын байқадым.

Бұл қазіргі қарым-қатынастың ақпарат алмасуының, түрлі АКТ-ны пайдалануға көшкен заманда өте қажет деп ойлаймын.

2. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы. 2 т.- Алматы. 1954. – Б. 330.

3. Уалиханов Шоқан. Таңдамалы. Аударған Ә. Имағанбетов. Алматы.: Жазушы. 1980. – Б. 12-13.

4. Н.Р. Күнқожаев. Адам және қоғам. Орта мектептің 11 сыныбына арналған оқулық.-Алматы: «Рауан», 1997. – Б. 144.

5. Бейсенова С.А., Шілдебаев Ж.Б. Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру (9-сыныпқа арналған бағдарлама). – Алматы, 2000. – Б. 21.

6. Бейсенбаева А.А., Айтманбетова Б.Р. Коллективті қалыптастыру және оқушының жеке басына оның ықпалы. 17 лекция. – Алматы, 1991. – Б. 4-7.

7. Бейсеева Г., Қозыбаева Ф., Шілдебаев Ж. т.б. Экология және табиғат қорғау. (8-сыныпқа арналған бағдарлама және әдістемелік нұсқаулары) – Алматы, 1998. – Б. 45.

8. Бейсеева Г., Қозыбаева Ф., Шілдебаев Ж. т.б. Адам экологиясы. (9-сыныпқа арналған бағдарлама және әдістемелік нұсқаулары) – Алматы, 1998. – Б. 21.

9. Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. – Алматы:, 2009. - 263 бет.

10. Студентке арналған нұсқаулық: Екінші (негізгі) деңгей. 3 - басылым