Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| т
(кейде с ) дыбысын қолданатын тілдер болып қалды. 1 Алтай тілдсріпіц лексикалы қ оргақ қүбылыстары туралы: Мусасв К .М .,“Л е к с и к о л о г и я т ю р к с к и х я з ы к о в ” . М ., 1984, стр. 119-147. 29 Осы дәуірдің соңғы кезеңдерінде түркі тілдері монгол тілдерінен жіктеліп шықса керек. Бүл жіктеліс қазіргі тілдердегі мынадай тілдік қүбылыстар арқылы дәлелденеді: монгол тілдеріндегі р, л дыбыстары түркі тілдерінде з, ш/с дыбыстарына сәйкес қолданылады. Ал түркі тілдері ішінде монғолдық ротацизм (р) мен ламбдаизмді (л) көне бүлғар тілі мен қазіргі чуваш тілі гана сақтап қалган: чуваш тілі — сір, шур, хір, иір, пыр, басқа түркі тілдерінде — сүз, саз, қыз, із, м ү з// бүз, осыдан бүрын түркі-монгол және түңгыс-маньчжур тілдерін озара жіктеген белгі т ~ с ~ ч ~ ш дыбыс сәйкестігі ішінен якут, башқүрт, хақас тілдері с дыбысын сақтап қалды, күүс, көс, күс, т.б. Тілдердің озара бір-бірінен аулақтануына, дербестенуіне басты себеп болған мүндай сәйкестіктер түркі тілдерінің оз арасында да, жеке бір түркі тілі (айталық, қазақ тілі) қүрамында да сақталып қалган (егер сондай реликтер болмаса, ондай процесті тіл басынан кешкенін білу де мүмкін бола бермес еді). Дыбыстардың мүндай сәйкестігін оз бойында сақтаган создер тарихи синонимдер болып үгынылады. Ал кейбіреулерінің түбірлес, тарихи дублет создер екенін арнайы зерттеу арқылы гана түсіну мүмкін: семір ~ семіз, көр ~ коз, тіре ~ тайа, саумал ~ сауган, аумалы-төкпелі (-мал, есімше түлгасы, түркі тілдерінің копшілігінде -мыш), тал-түс (тал — чуваш тілінде “т уе”, л ~ ш //с), т.б. Сонымен, бүл дәуірде кейін түркі халықтарының негізін салатын тайпалар монгол тайпаларынан болініп, жіктеліп шықты деп қарау керек. Бүл дәуір — тарихқа дейінгі дәуір. Бүл дәуірде әлі аты белгілі халық та, ру да жоқ. Дүрысында, бізде ондай мәлімет жоқ. Түрколо- гияда бүл раннепратюрский деп аталып жүр. Түркіге дейінгі дәуірдің бүл — бірінші кезеңі болса керек. Екінші кезеңі түркологияда “Хун дәуірі” деп аталатын мерзім. Хун дәуірі деп атау біздің заманымыздың алгашқы жылдарында омір сүрген Хун империясына байланысты. Хун империясы Орталық Азиядан Шыгыс Европага дейінгі үлан- байтақ территорияны мекен еткен түркі, монгол, түңгыс-маньчжур тектес тайпаларды біріктірген қуатты мемлекет болган. I гасырда империя ауьізбіршіліктің жоқтыгынан, сондай-ақ коршілердің әсерімен де екіге: Батыс және Шыгыс Хун мемлекеттеріне ажырайды. Бүл жіктеліс түркі тайпалары ны ң кейінгі дамуына үлкен эсер етті, мемлекеттің батыс болігіне қараган рулар мен тайпалардың кейінгі тарихи тағдыры бірге болды да, мемлекеттің шығыс болігінде қалган рулар мен тайпалардың кейінгі дамуы бірыңгай болды. Сойтіп түркі тілдерінің (халықтарының да) қазіргі батыс және шыгыс топтарының қалыптаса бастауы осы Хун империясынан басталады. Бүл дәуірде осыдан бүрын басталган түркі тілдерінің монгол тілдерінен жіктелу процесі аяқталады. Түркі тілдері негізінен з, ш дыбыстарын айтатын 30 тілдер болғанмен, олардың ішінде бүлғар тілі (кейін чуваш тілі) түркі-монғол бірлестігінің сипатын (р, л дыбыстарын) сақтап қалды. Сонымен қатар, з дыбысының с варианты, ш дыбысының жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|