Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Тарихи-салыстырма әдісті
қолданудың мақсаты — қазіргі тілдегі дыбыстар мен морфемалар жүйесінің алғашқы сипатының жобасын (реконструкция) жасау. Қазіргі түркі тілдерінің арасындағы ф онетикалы қ, морфоло- гиялық, лексикалық айырмашылықтарды анықтап, оларды сол тілдер қүрамындағы диалектілік айырмашылықтармен салыстыра отырып, сол тілдердің коне дәуір ескерткіш теріне қаты сы н айқындауға мүмкіндік туады. Бүл ретроспективтік тосіл деп аталады. Тарихи- салыстырма әдісті ретроспективтіқ тәсілмен іске асыру — зерттеудің негізгі бағыттарының бірі. Екінші созбен, зерттеу бүгінгі тілдің сипатын айқындаудан басталып коне дәуірге қарай жүреді. Мысалы: айақ~ адақ, шор: азақ, якут: атах, коне түркі: адақ. Сонда й ~ з < д/т дыбыс ауысуы келіп шығады. Қазіргі тілдердің ішінде якут тілі ғана көне түркілік сипатқа жақын қолданысты сақтаған. Олай болса, қазақ 25 тіліндегі ел адақтау тіркесі де көненің “қалдығы”, айақ сөзімен түбірлес, бірі ескі күйді, бірі жаңа дәуірді танытады. Ретроспективтік тәсіл, сонымен, туыс тілдер фактілерін көне мүралар тілі фактілерімен салыстыруды мақсат түтады. Салыстырылатын фактілер семантика, функция, грамматикалық жақтарымен қатар, диахрондық өзгерістер түрғысынан да қарастырылады. Бүл тәсілдің бір тіл фактілерін си н х р о н д ы қ тү р ғы д ан салы сты руға н егізделген түрін іштей реконструкция т әсілі деп атайды. Іштей реконструкция тәсілі синхрондық фактілерді салыстыру арқылы диахрондық қорытынды жасауды коздейді. Бүл тәсіл бойынш а тіл қүрамындағы элементтер озара салыстырылады да, озгерістің бағыты мен түрі айқындалады. Мысалы, ке-л, ке-т жэне бе-рі, ә-рі, алдыңғыларда ортақ түбір ке-, екінші топ создерде қосымш алар ортақ, түбірлердің ортақтығын түсіндіру үшін жазба ескерткіштер мен туыс тілдер фактілеріне жүгіну керек: бу жақ, о жақ, со жақ, ана жақ ортақ түбір екі түрлі: о ~ а және бу~ со. Алдыңғы ортақ түбір соңғымен (бу) ~ (со) салыстырғанда ерекше корінетіндер б,с элементтері. Бу және со создерінің екі түрлі мәнде үғынылуы да ( бу - осы жерде - менің айналамда, со - сол жерде, сенің айналаңда) б ж әне с элем енттеріне байланысты. Осылардың бәрін еске алсақ, бу және со создерін екі түрлі элементтер қүралған: б, с — локативтік мән бергендер, у және а — сілтеулік мән бергендер деп қарауға әбден болады. Дегенмен, тілдің бір саласына ғана қатысты синхрондық фактілерді салыстыру ретроспективтік тәсілге жатады. Ө йткені, әдеби тіл мен диалектідегі бір-біріне эквивалент фактілер әр түрлі кезең мен озгерістердің (тіпті таза лингвистика емес, экстралингвистикалық, әлеуметтік жағдайлардың нәтижесі) нәтижелері болуы мүмкін. З ер ттел етін м ә с е л е н ің е р ек ш ел ігін е қ а р а й т ипологиялы қ салы ст ы ру ә д іс і қ о л д а н ы л а д ы (б ү л ж е р д е гі с а л ы с т ы р у — сопоставление: хронологиялық жүйе сақталынбайды). Типологиялық салыстыру әдісі жеке морфемаларды, жеке тілдік элементтерді қарастырмайды, материалдық элементтердің үқсас, үқсас еместігіне қарам ай, ж үйелік қаты настар (системные отнош ения) арқылы корінетін тілдік ярустарды салыстыруда қолданы лады . Қазіргі түркологияда қы пш ақты қ вокализм, оғыздық вокализм, алтайлық (қырғыз) вокализм, қарағас вокализмі тәрізді дауысты дыбыстар ж ү й е л е р ін а н ы қ т а у к о б ін е - к о п т и п о л о г и я л ы қ с а л ы с т ы р а қарасты руды ң нәтиж есі. Т үркі вокали зм ін ің аталған түрлерін аны қтау сол тілдердің ф о н о л о ги ял ы қ ж үйелерін синхронды қ түрғыдан салыстыруға негізделеді. Тілдің грамматикалық қүрылысы 26 тарихын зерттеуде қолданылатын әдістің бірі — жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|