Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| й ~ж //ш ~н,
әлде й~н~ж~ш, о~ү, арғы түбі у ~ — у~о; барулы ~ баратын, барамын екен ~ барады екенмін; барамыз екен ~ барады екенбіз, баралы ~барайық, т.б. Бүндай түлгалар мен дыбыстық сәйкестіктер қазақ тілінің этногенезін, оның қү р ам ы н а ен ген р у -тай п а тілд ерін , с о н д а й -а қ о н ы ң қан дай қүры лы м ды қ озгерістерді басы нан өткізгендігін айқы ндайды . Фольклор немесе ауыз одебиеті тілі халық тілінің басқа салаларымен салыстырғанда біршама өңцеуден откен тіл. Бүл жағынан келгенде, ауыз әдебиеті тілі (немесе ауызша поэтикалық тіл) әдеби тілге кобірек жақын. Дегенмен, ауызша поэтикалық тілдің бір ерекшелігі бар: ол ырғаққа, үй қасқа қүрылған тіл. Ал ы рғаққа негізделген тіл баяу өзгереді. О йткені ы рғақты ң озі сол ф раза қүрамы ндағы тілдік қүралдардың сапасы мен мағынасына негізделеді. Ал сол қүрамға өзгеріс енгізу ырғаққа сай болганда ғана мүмкін. Сондықтан да ауыз әдебиеті тілінде тілдің коне доуірлеріне тән түлғалар, дыбыстардың қолданысы, кейде сөздер коп сақталады. Олар тілдің қүрылымдық тарихын зерттеуде үлкен роль атқарады. Тілдің қүры лы мды қ тарихын зерттеп білуде дәйек болатын бір сала — ономастика (жер-су, тайпа, ру, халық, кісі аттары, т.б.). Ономастикалық материал тілдің лингвистикалық және экстралин- гвистикалық даму жолдарының бірлікте болатынын дәлелдейді. О ном астикалы қ атаулар кобіне тілдің қалы птасқан соз озгеру жүйесінің аумағына сыймайды. Олар тілдің даму барысында жоғалып кеткен соз озгерту модельдері бойынша жасалған болып келеді немесе үмытылып кеткен мағынаны оз бойында сақтауы мүмкін. Мысалы: Ақсу — ақ~ аққан су: бүл создің қүрамынан синкретикалық түбір (ақ — етістік және есім) мен создің үмытылған қолданысын (ақ оп етістік түбірдің есімдерш е қолданы сы н) коруге болар еді, т.б. Ономастикалық материалдардың мынадай екі тобы бар: бір тобы — микротопонимдер мен антропонимдер. Микротопонимдер (шабындық, жайлау, қыстау, үсақ өзектер атаулары) мен антропонимдер (кісі аттары, т.б.) қүрамында оздері пайда болып, қалы птасқан айм ақ, олке түрғындары тілінің белгілері сақталады. Ондай тідцік айырмашылықтар сол аймақты, олкені мекендеген ру-тайпа тілдерінің негізгі белгілерін айқындауға мүмкіндік туғызады. Ономастикалық материалдардың екінші тобы — топонимдер немесе географиялық атаулар. Топонимдер тілдік байланыстың, тілдік ықпалдасудың ерекше бір түрінің куәсі, соның нэтижесі де болып отырады. Мэселе мынада: географиялық атаулар мындаған жылдар бойы, сол географиялық аудандағы түрғындар ауысып жатса да, озгермей қала беруі ықтимал. Бүл жағдай белгілі бір тілдің тарихындағы субстрат тілді анықтауға бірден-бір мүмкіндік туғызады. Мысалы: Оңтүстік-Ш ығыс Қазақстан түп негізі монгол тілдеріне барып тірелетін атауларға толы. Мысалы: Зайсан, Тарбағатай, Талгар, Түрген, т.б. Бүл атаулар осы аймақтың алғашқы түрғындары (немесе осы аймақта алғаш кошіп-қонып жүргендер) кімдер болғанын анықтайды. Монгол тілдерінде сойлеген рулар мен тайпалар кейін әр түрлі себептермен аталган территориялардан жоғалып кеткенмен, сол тілдерде қалыптасқан атаулар түркі тілдерінде де орнығып, түрақталып қалды. Сойтіп қазақ халқының қүрамына енген рулар мен тайпалар тілдерінің монгол тілдерімен кейінгі (түркі-монғол бірлестігін замынан кейінгі) байланысы осылай айқындалады. Топонимикалық атаулар бір аймақта, бір регионда әр түрлі тарихи-әлеуметтік себептермен әр сипатты мәдени-тілдік топтардың тоғысуының куәсі, нәтижесі де болады. Мысалы, Қырым түбегінде гректер, осман түрікгері, қыпшақтар мен оғыздар, кейін орыстар мен украиндықтар орнығып, мекендеді. Грек мәдениеті мен славян мәдениеттері бір-біріне тарихи үласып жатқанмен олардың тілдік қүрылымдары озгеше екені молім. Ал осман түріктері мен қыпш ақ, оғыз тілдері үқсас болганмен, ол халықтардың мэдени сипатгары әр түрлі. Осындай әр сипатгы, ор қүрылымды тілдік- мәдени топтар негізінде Қырымда қалыптасқан атаулар мына сипатта болып келеді: Херсон (грек), Алгы, Пармак, Ана Эли (осман түріктері), Черкез — Кош, Осман — Кош (огыз), т.б. Тарихи грамматикалық зерттеу, сондай-ақ басқа тілдерге ауысқан создерге және басқа тілдерден қ азақ тіліне ауысқан создерге де негізделеді. Зерттеуші қазақ тілінен басқа тілдерге соз ауысу кезеңі мен қазақ тіліне басқа тілдерден соз ауысу кезеңін, сондай-ақ ауысу жагдайларын анықтауы қажет. Сонда гана ондай ізденістер жақсы 21 нәтиже бере алады. Қ азақ тілінен басқа тілдерге сөз ауысудың, шамамен, екі кезеңін айтуга болар еді: бірінші кезең қазақ халқы қалыптасқанға дейінгі дәуірлерде жеке ру, тайпа тілдерінен басқа тілдерге ауысқан создер. Бүл жерде қы пш ақ-половец тайпалары тілдерінің шығыс славян тілдеріне ықпалын еске алуға болар еді. “ Игорь полкі туралы создің” тілін осы түрғыдан зерттеуші белгілі түрколог Менгес сол заманғы шығыс славян тілдеріне ықпал жасаған тілдердің бірі қы пш ақ-половец тілі екенін айтады. Бүл жерде екінші аталатын коз — Науаидың “ Екі тілдің айтысы (“ Мухакамат әл- луғатайин”) атты еңбегінде келтірілетін, парсы тілдеріне ауысқан түркі создері. Ол создердің копш ілігі-ақ бүгінгі қы пш ақ тобына жататын тілдерде, әсіресе, қазақ тілінде пәлендей озгеріссіз айтылады. Ал байқалатын кейбір озгерістері қазақ тілінің басынан откен тарихи жаңаруларга сәйкес болып отырады: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|