Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| арыг — ары (аръиі, таза), айақ —
азақ, болмақ — олды, бүзагу — бүзауу, т.б. -лы қосымшасы, сын есім жасайтын басқа да қосымшалар соңғы дауыссыз дыбыстарсыз (г,г) келтірілген. Ол замангы мамлюк қыпшақтарының тілі жайлы тағы бір қүнды зерттеу “Китаб ад-дурра ал-мудия филлуғат ат-туркия” (“Түркі тілінің оқып үй- рену үшін жазылған інжу нүры”) деп аталатын кітап. Бүл кітаптагы түркі создерінің харакаттары айқын қойылып анық берілген, сондықтан оларды қатесіз окуға болады. Кітагггағы создер лексикалық магыналары бойынша топтастырылган: мысалы, діни үгымға байланысты создер бір топ, жеміс атаулары оз алдына, осімдік атаулары, т.б. Бір болімде тек қана текстер (диалог түрінде) берілген. Мысалы: — Сен қайсы шардан сен Мен Хәләб шардан мен — Сен неіиүн мага ейтүрсен муны кібік (Сен не үшін маган осылай айтып түрсын). — Сен тагрыдан қорқмассен (Сен тәңірден қоры қпайсы ң), т.б.1 1 Наджип Э. Тюркоязычный памятник ХІҮ в. “Гулистан” Сейфа Сараи и его язык. А., 1975, ч.1, стр.43. 2-16 17 Бүл келтірілген текстер жеке морфологиялық категориялар мен формалардың қалыптасуын зерттеп білуде баға жетпес материал е к е н д іг і а н ы қ . Қ ы п ш а қ т іл і ту р ал ы з е р т т е у л е р д ің іш ін д е көлемділерінің бірі — “ Қитабу ат-тухфати аз-закийя фи-л-лугати ат-туркия”. Ш амамен ХІҮ ғасырда жазылған болса керек. Создік материалдарының берілуі жагынан бүл кітап Абу Хайиан еңбегінен де жогары бағаланады. Еңбекте 3000 соз берілген, олардың копшілігі (автордың оз айтуы нш а да) қ ы п ш ақ тілінікі. Қ ы пш ақ сөздері түрікмен тілі сөздерімен салыстырылып отырылады. Бүл кітапта берілген сөздердің копшілігі дерлік қазіргі қазақ тілінде сақталған. Ал сол дәуірде жазылған басқа ескерткіштерде кездеспейтін создер қазақ тілінде ғана бар: бүрау, коже, күндеш (күндес), қолаңса, т.б. Грамматика бөлімінде баяндалатын негізгі заңдылықтар сол заманғы қы пш ақ (мамлюк) тілінің сипатын айқындаумен бірге қазақ тілі грамматикасы қүры лы м ы ны ң даму жолдарын айқы ндауда сүйенетін тірек. XIҮ ғасырда жазылып бізге жеткен еңбектердің бірі — “ Китаб- булғату ал-муштак фил луғати ат-турки ва-л қ ы ф ч ақ ” (“Түрік пен қыпш ақ тілдерін жақсы оқып үйрену үшін жазылған кітап”). Авторы — Джамал-ад-Дин А би-Мухаммед Абдуллах ат-Түрки (ш ы ққан тегі, кім екені аты-жонінде айтылған). Бүл еңбекте берілген создердің басым көпшілігі түрікмен-огыз тілдерінікі, қы пш ақ создері аз. Бүл еңбек қ ы п ш ақ тілі мен түрікм ен тілі (оғы з тілі) создері мен зандылықтарын салыстыра зерттеуде айрықш а қүнды. Қыпш ақ тілі аралас қарастырылатын еңбектің бірі “ Ибн Муханна создігі” деген атпен белгілі “ Китабу Хулийат уль-инсан ва хулват уль-Лисан” кітабы. Шамамен XIII ғасырдың аяғы мен ХІҮ ғасырдың басы н да ж азы л ган деп қар ал ад ы . Бүл е ң б е к тің тілін П. М. Мелиоранский коне азербайжан тіліне қатысты деп бағалағаны белгілі. Алайда соңғы тарихи түркологиялық зерттеулер Египетте қолданылған қы пш ақ-оғы з эдеби тілінің ерекшеліктерінің бірі — ол Шығыс Түркістандық тайпалар тілдері заңдылықтарын да бойына жинаған деп қарайды. Ал соңғы тілдер мен коне азербайжан тілі үқсас, бір-біріне үласып жатқан тілдер1. Олай болса, Ибн Муханна создігі де қ а за қ тілі жайлы тарихи салы сты рм а зерттеулердің негіздерінің бірі болатындыгы талас туғызбайды. Кітапта -лы //-лу қосымшасы -лугтүрінде де жарыса қолданылған: ақ козлу, алтунлуг, асыгяыг (пайдалы), атлы, атлыг, баглүг (байиіаулы), білігліг (білгір, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|