Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ареалдық әдіс.
Ареалдық ә д іс арқылы тілдердің, диалектілердің өзара ықпалдасу процесінің сипаты мен дәрежесін, ондай процестің орны мен таралу аймағын айқындап, ол нәтижелерді тілдің тарихи өзгерістерінің бір түрі (немесе өзгерістердің бір тобы) ретінде тілдің тарихи грамматикасына енгізуге болады. Ареалдық өдіс кейде изоглостарды тарихи түсіндіру әдісі деп те аталады. Олай деп атауға себеп — ареалдық әдіс туыс, бір-біріне жақын тіддердің белгілі бір регионда шектесуінің нотижелерін ғана зерттеп қоймайды, географиялық орналасуы жағьгаан озара шектесетін туыс емес тілдердің де озара ықпалдасуының нотижелерін іздестіреді. Тілдер мен диалектілердің ықпалдасу процесінің бағыты мен орнын айқындауға ареалдық әдіс археология мен этнографиялық моліметгерді де пайдалана алады. Мысалы, қазақ тілінің батыс говорлар тобына түрікмен, ноғай, татар тілдерінің ықпалы болғандығын айқындау ареалдық әдісті қолдану арқылы жүреді. Батыс говорлар тобы дегенде бірыңғай, біроңкей қарастырылмай, оңтүстік-батыс, батыс, солтүстік- батыс тәрізді региондарға жіктеп, олардың эрқайсысына тән тарихи- әлеуметтік, этникалы қ ерекшеліктер болғандығы еске алынады. Оңтүстік-батысқа орналасқан қазақ тайпалары оғыз тектес рулармен шектессе, батыстағы олардың агайындары ноғайлармен, башқүрттармен араласты. Солардың барлыгы да қазақ тіліне ықпал етті, із қалдырды. Ал ондай озгешеліктер бізге белгілі ескерткіштерде оз корінісін таба берген жоқ. Сонымен қатар, батысты мекендеген қазақ тайпалары жайында айтқанда, қыпш ақ (қуман) — славян байланыстарын, кейінгі ғасырлардағы қазақ-оры с байланысын назардан тыс қалдыруга болмайтындығы айқын. Ал оңтүстікке орналасқан қазақтардың тілі туралы зерттеулер қазақ-озбек байланысымен қоса, араб-парсы тілдерін де назардан тыс қалдыра алмайды. Тілдің динамикалық жүйелі тарихын жасау үшін оны әр түрлі өлшем түрғысынан жан-жақты қарастыру керек болады. Зерттеуші сондай мақсат қойғанда қолданбай кетпейтін әдіс — синхрондық сипаттау әдісі. Синхрондық сипаттау әдісі белгілі бір дәуірдегі тілді жан-жақты сипаттауға қүрылады. Екінші созбен, белгілі бір мүралар _ • і тілін сипаттау жолымен ол тілдің актив заңдылықтарымен қатар онімсіз қүбылыстарын, тілдік жүйесіне түгелдей не ішінара эсер ететін өзгерістермен қатар, ондай ықпалсыз бейтарап озгерістерін, қысқасы бүкіл механизмін түгелдей долелдеп шығу синхрондық сипаттау әдісінің үлесіне тиеді. Бүл әдіс диахроникалық зерттеуде синхрондық әдісті қолдану болып табылады. Бүл арқылы тілдік фактілер бір-біріне бағынышсыз, 27 оқшау алып қаралмайды, белгілі жүйені қүрайтын тосілдер ретінде қ а р а с т ы р ы л а д ы . Б ү н д а й зе р т т е у л е р д ің н ә т и ж е с ін д е т іл д ің динамикалық тарихы, яғни, тілдік функциялар мен қатынастардың даму, өзгеру тарихы, тіл семантикасының даму, өзгеру, жаңару тарихы жасалуға тиіс болады. Тіл тарихын зерттеуде әр кез қолданыс табатын немесе ойда болатын әдістердің бірі — типологиялық модификация немесе тілдік универсалий өдісі. Қазіргі заманғы лингвистика ғылымы тіл-тілдер бір-бірінен озіндік ерекш е заңды лы қтар арқы лы ерекш еленіп, оқшаланумен бірге, олардың копшілігіне тән ортақ зандылықтардың да бар ек ен д ігін д әлел д еп оты р. О ртақ заң д ы л ы қ тар о р тақ ерекшеліктер түрінде екі түрлі семьяга жататын тілдерде кездесуі мүмкін немесе белгілі бір семья тілдерінің ерекше белгісі деп қаралатын қүбылыс (не қүбылыстар) басқа да семьялар тілдерінде үшырасуы мүмкін. Ғылымның бүгінгі қорытындылары ретінде белгілі болған сондай зандылықтар қай тілдің тарихын зерттеуде де есте болады, зерттеу үстінде белгілі болган қүбы лы сты түсіндіруде қолданыс табады. Айталық, создің қатаң дауыссыздардан басталуы басқы буынның екпінді болуымен үштасып жатуы тек түркі тілдерінің ерекшелігі емес, герман тілдерінде де бар зандылық. Сондай-ақ сөздің анлауты мен инлаутында жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|