Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| сөк—
ажырату, қирату— (М Қ). Севортян — ман аффиксімен келген создерді жалпы шола келіп, бүл қосымш аның синкретикалық екенін айтады. Оның айтуынша, атаман созінің қүрамындағы да осы аффикс. Бүл топшылау осы аффикспен қалыптасқан сөздердің қазіргі тілде аздығы, екінш і ж агы нан ж аңа сөз жасау мүмкіндігінің ж оқтыгымен де расталады. Тагы бір ескеретін жай: осы арқылы қалыптасқан сөздердің м ағы н алы қ топтары на байланы сты . Кетпен, іиекпен, аларман, шабарман тәрізді істің істелу қүралы, істі істеуші, іс иесін білдірсе, батпан тәрізді создер заттың көлеміне қатысты болып отырады. Зат есім жасайтын аффикстерді шолып қарағанда мынадай жай айқындалады: біріншіден, қазіргі тілімізде сондай сөздерден зат есім жасайды деп қаралатын аффикстердің қайсысыда (өнімділері де, онімсіздері де, тіпті “олілері” де) кейбір фонетикалық озгеріске үш ы рағаны болм аса, негізінен өздерінің бүры нгы қолданы лу зандылықтарын сақтаган. Әрине, аффикстің ескі не жаңалыгы оның қазіргі тілде өнімді не өнімсіз қолданылуымен айқындала бермейді. Қазіргі тілде онімді қолданылып жүрген кейбір аффикстер сонау Ү —Ү І І І г а с ы р л а р д а н б а с т а п - а қ б е л г іл і. Ал к е й ін г і д ә у ір ескерткіштерінде (орта гасыр) гана кездесетін кейбір аффикстер қазіргі тілде онімсіз қолданылады немесе тіпті қолданудан шыгып, “ өлі” қосы м ш аға айналы п кеткен. С оны мен қатар, түбір мен аффикстің кірігуі немесе соз элементтерінің көнеріп ескіруі, сойтіп соз қүрамы бүгінгі тілдің нормасы түрғысынан айқын сараланбауы аффикстің онімді, я онімсіздігіне байланысты бола бермейді. Қазіргі создік қорда әбден орны ққан шалгы (шалқу етістігінен емес, шалу етістігінен), орақ, қармақ, қузгын, босқын, батпан, кетпен тәрізді создер сондай. Бүлар осы қүрамда жиі айтылудан қолданушы санасында бастапқы түбір семантикасынан бірте-бірте алыстап, қосымшалы күйінде зат атауы есебінде гана үгыныла бастаган. Кейде соз қүрамының көнеруіне байланысты бүрын түбір мен қосымшадан қүралған негіздің үстіне тагы да жаңа қосымша жалғанатың да болады. 212 С өйтіп екі қ о с ы м ш а н ы ң б ір -б ір ін е қ а б аттасу ы н ан қүран д ы аффикстер пайда болады: басытқы, қыяытқы, сыпыртқы (-ты+қы), т. б. сондай процестің нәтижесі. Тіл қ ү р ам ы н д а б о л ған әр қ и л ы ф о н е т и к а л ы қ өзгерістер (дыбыстардың белгілі позицияда бір-біріне ауысуы немесе түсіп қалуы) тіл қүрамында синонимдес аффикстердің пайда болуына негіз жасаған. Қазіргі тілдегі қыстау (қыста-у), қыстақ (қыста-қ) сөздерінің қүрамындагы (немесе бау, бақ создерін алыңыз) -қу —у аффикстері, тарихи түрғыдан бір ғана форманың екі варианты екені мәлім. Солай бола түра, тіл дамуының, барысында бір сөз табының ішінде екі түрлі аяда қолданылатын сөздердің жасалуына негіз болған. Етістік түбірлерден зат есім жасауда аффикс эрқаш ан бастапқы жалаң түбірге жалғанады деп қарауға болмайды. О баста есім мәнін беретін түбірге қосымша жалғанып туынды етістік жасалады да, сол туынды етістікке аффикс жалғану арқылы есімге айналу да кездесіп отырады. Тунек, санақ, жинақ сөздері әуелі -а, -е аффикстерімен туьгады етістікке, содан барып -қ, -к аффиксі арқылы зат есімге айналған. Етістік түбірлерден зат есім жасайды деп қаралатын аффикстер тілдің алғашқы дәуірлерінде тікелей зат есім емес, қимыл есім жасаган. Есім мен етістік арасында, әрі етістік мағынасынан толық ажырап бітпеген, әрі есімдерше түрлене алатын соз түлғалары тілдің даму барысында зат есімдер ретінде орнығып қалыптасқан. Зат есім қүрамының молаюында субстантивтену қүбылысының үлкен мәні болған. Олай деуге бірінші себеп — есім түбірден зат есім жасайтын қосымшалар, осыдан бүрынғы шолудан байқалатындай, сан жағынан коп емес. Екінші жағынан, қазіргі тілімізде зат есім ретінде үғынылатын создердің басым копшілігі этимологиялы қ жағынан етістік формаларымен үштасып жатады. Қазіргі қазақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|