Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| —іиыл
(қоғамшыл, ойшыл) қосымшасымен бір негіздес деп есептейді.2 Олай деуге себеп — кейбір түркі тілдерінде -шы аф ф иксін ің орны на -шыл аффиксі қолданылады: балықшыл (қүс атауы, қазақ тілінде балықшы). -шы мен -шыл аффикстері қазақ тілінде де мәндес: ойшы (ойшыл кісі). Бүлардың қайсысы да қазақ тілінде сын есім жасайтын -гаш, -геш, -қыш, -кіш аффикстерінің қүрамьгадағы —ишен үялас. -гаш, -қыш аффикстерін -га -ш, -қы -ш элементгеріне болуге болады, сонда -га коне жазбалар тіліндегі қимыл есімі де (етістік түбірге жалганатын), -ш субьектіні, іс-қимыл иесін білдіретін қосымша (таза етістік түбірге емес, қимыл есім түлғасьша жалғанады, қазақ тіліңдегі жаз-у ~шы тәрізді). Етістіктен зат есім жасайтын жүрнақтар: -ық, -ік, -қ (-уг, -уг, -ыг, -іг, кейде -аг, -ег, -ақ, -ек, -қ, -г, -г) зат-қүбылыстың атын, іс- әрекетгің орнын, нәтижесін білдіретін есімдер жасаған: йаруқ, қыиілаг (ГК), бітік (М Қ, КК), емік, тепіг, біліг (емшек, тепкі, білік) (М Қ), буйуруқ, көрк (КК). Қазіргі қазақ тілінде бүл аффикстің қолданылу аясы кең. Кесік, турық, кетік, тесік, пышақ, т. б. сөздер етістік түбір мен осы аффикстің қосындысынан жасалған. Бірсыпыра сөздер ' Рамстедт Г. Введение в талтайское языкознание. М., 1957, стр. 208. 2 Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого языка. М. — Л., * 1956, стр. 10.4. 207 қүрамында оны байырғы түбірден бөліп қарауға болмайды: аяқ тәрізді сөздер бөліп — жарауға келмейтін түбір деп саналғанмен, тарихи түрғыдан түбір мен -қ аффиксінен жасалған: ада болды (аяқталды, бітті). Егер осының қүрамындағы ада мен аяқ сөздерін салыстырсақ (д>й) соңғының қүрамындағы қ - аффикс екені көрінеді. Қазіргі қазақ тілі морфологиясының оқулықтарында кейде -ы к/-ік аффиксі есім де, етістік те жасайды дейтін түжырымдар үшырасады. Оған мынадай сөздер мысалға келтіріледі: желек, тунек, туйнек, бултақ. Анығында мүндай сөздердің алғашқы түбірі — есімдер, -е, -а арқылы етістікке, содан бүрып -қ аффиксі жалғанып зат есімге айналған. Қазақ тілінде осы түбірлерден тараған желеу, желең, туне, тунемелік, туйне, туйнеме, бултаң, бултаңда сөздері бары мөлім. Қазіргі қазақ тіліндегі кей сөздер қүрамында -қ /-г аффиксінің фонетикалық өзгерісін де көруге болады: қыстақ (қыш-ла-г) — қыстау, кузек — кузеу, т. б. ( -г/-қ>у). Қазіргі тіліміздегі -у, -қ аффиксті сөздердің синонимдігі осы қүбылыстың нәтижесі. -Нн, -унн, етістік түбірлерден мағыналы қ ж ағынан солармен үндесіп жататын зат есімдер жасаған: сақынч (ой, пікір), қорқынч (қорқыныш ). Қазіргі қазақ тіліндегі бүл түлғалы сөздер өбден қалыптасып кеткен лексема ретінде үғынылады және оны ң үстіне осы аффикс арқылы жаңа сөз жасалу байқалмайды. Негізінде аффикс қүранды болса керек: (-ы/н+ч/ы). Рамстедт бүл аффикспен келген сөздер көбіне қимыл, өрекеттің субьектінің өзіне ғана арналғанды ғы н білдірген деп қарайды.1 Олай болса, алдыңғы элемент (-н ) есім негізге (немесе қимыл есіміне) айналдыратын қосымша болып танылуға тиіс. Кейін түбір мен аффикс кірігіп, бүкіл сөз ескіріп зат есімге айналған. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|