Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
- Бұл бет үшін навигация:
- - ы / - і дербес аф ф икс, бірақ ол тәуелдік жалғауы да емес, -лы
| -лы
о баста дербес қолданылған екі түрлі аффикстің қүрамасы. Қ азақ тілі материалдарына қарағанда да -л мен -ы екі түрлі, бірақ мәндес аффикстер. Сөйтіп куні-туні, куні ертең тәрізді түрақты тіркестер қүрамындағы - ы / - і дербес аф ф икс, бірақ ол тәуелдік жалғауы да емес, -лы аффиксінің варианты да емес. Сонымен, қазіргі тіліміздегі -мен түлгалы көмектес септік о баста дербес шылау соз болган, сол сөздің энклитикалық қолданылуының нөтижесінде ф онетикалы қ озгеріс арқы лы қазіргі бізге белгілі көмектес септік қалыптасқан. Дегенмен, ол жалғаудың арғы негізі болған бірле шылауының қолданысынан осы күнгі көмектес септік беретін мән-мағынаның бәрі бірдей табылмайды. Көне түркі тілінде қазіргі көмектес септік мағыналары үш түрлі түлға арқылы: -ын және бірле шылауы, -лы түлғасы арқылы берілгенін байқауға болады. Тілдің тарихи даму процесінде -ын қолданылудан шығып қалған, -лы азын- аулақ ф разалы қ тіркестер қүрам ы нда ғана айты латы н онімсіз қосымша есебінде сақталғанмен, өзінің бүрынғы грамматикалық м өнінен ай р ы л ы п , л е к с и к а л и з а ц и я л а н ғ а н . М ү н ы ң барлы ғы ' Серебренников Б. А. О некоторых проблемах исторической морфологии тюркских языков. Сб. “Структура и история тюркских языков”, М., 1970. 203 энклитикалық қолданыс нәтижесінде пайда болған -мен жалғауының грамматикалық мөнінің, қолданылу сферасының кеңеюіне алып келді. Бір-біріне мағыналық жағынан орайлас формалар мәндерінің бір ғана формаға жиылуы, сойтіп мағыналық шоғырланыс тіл пайдалануда трансформация тәслінің бір қыры болып табылады. Қалайда бүгінгі комектес септік бір кезде үш түрлі түлға арқылы берілген мән-мағынаның бәрін де бойына жиып, озінің қодцанылу өрісін кеңейткені айқын. Сонымен, септік жалғауларына жасалған шолу мынаны аңғартады: а) Қазіргі қазақ тіліндегі септік жалғаулары түлғалық түрғыдан аса көп озгеріске түспей, коне түркі дәуірінен сақталған. Олардың ішінде қолданудан жалғау есебінде шығып қалған түлғалар: -ру//ру, -гару//геру, -ын//ін, -н, -лы//лі. Бірақ кейбір создер қүрамында создің бастапқы түбірмен бірігіп, түтасып кетіп жаңа “түбір” соз қүраған. Мысалы: кері, бері, ішкері, сырқары,сайын, қисын (да), ерлі-байлы создері мен тіркестер сондай түбір мен қосымш аның бірігуінен барып пайда болған екінші дәрежелі түбірлер. ө) Септік жалғаулардың дамуында айқы н байқалатын процесс — қолданылу сферасының кеңеюі немесе тарылуы. Коне түркі тіліндегі атау түлғасының (түбір түлғаның) қолданылу аясы қазіргі тіліміздегі сондай түлғамен салыстырғанда өлдеқайда кең. Бүған қарап, атау түлғаның даму барысында қолданылу аясының бірте-бірте тарыла бастағанын байқауға болар еді. Ал біле шылауы бір кезде қазіргі комектес септіктің бір ғана мәнін берген болса, сол шылаудан қалыптасқан -мен жалғауы бір кезде үш түрлі түлға арқылы беріле алатын мағыналық мәнерлерді бойына жиған. б) Бір кездерде жеке септік жалғаулары мағынасы мен қолданылу түрғысынан өзара толық жіктеле қоймаған. Коне түркі тілінде бір септік ж алғауы ны ң бірнеш е септік жалғауға тән мағыналарда жүмсалуы сондай ерекшелік нөтижесі. Септік жалғулардың сол кезгі озара айқы н жіктелмеуінің кейбір іздері қазіргі тілде де бар. Әсіресе, қазіргі ауызекі сойлеу тілінде кездесетін септік жалгауларының ауысып қолданылуы сол кезгі олардың өзара айқын жіктелмеуінің ізі. Тілдің кейінгі даму барысында ондай ауысулар белгілі бір стильдік оң алды. г) Түркі тілдері тарихының ежелгі кезеңінде есімдіктердің септелуі мен есімдердің (зат есімдердің) септелуінің, сон дай -ақ тәуелді септеудің арасында болған айқы н жіктеліс қазіргі тілдерде сол сипатында сақталмаған. Мысалы, қазақ тілінде төуелдеулі септеудегі айырмашылық барыс, жатыс, шығыс септіктерде ғана ( жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|