Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

(соз соңындағы 
—н
кейде 
-ң-та.
айналады, салыстыр: 
барасын Убарасын)
түрінде айты лса, 
джым шым (дж>ш), дум>дым, тым
піш інде 
дыбысталады.
Қ азақ тілінде бүлардан басқа 
жіті, аса
, 
оте, ал,
т.б. создер де 
күшейтпелі сын мәнін туғызудың тәсілі есебінде жүмсалады. Сыртқы 
формаларына, қолданылу ерекшеліктеріне қарай жіті, аса, оте создерін 
арғы тегі косемшелер деп қарауға болар еді. 
Жіті қара
(жыты қара), 
жіті қызыл, жіті журді, жіті қарады, аса жақсы, аса корнекті, өте
жақсы, өте байсаяды,
т.б. 
Ал
сөзі 
ал қызыл, ал қара көк
тәрізді тіркестер 
қүрамында ғана кездеседі, сондай-ақ 
албырау
(екі беті албырау) 
етістігінің алдыңғы — 
ал
элементінде де осы сөз. Ал сөзі көне түркі 
тілінде қызыл деген мағынаны берсе, 
алаулау
етістігінің алғашқы 
бөлігінен де осы соз көрінеді. Коне түркілік бір элемент 
ур
жаңа 
тіркесінің қүрам ы ндағы
ур
болса керек. 
Үр
созі көне түркілік 
ескерткіштерде өте, аса мәнінде қолданылған.
Сонымен: 1) қазіргі тіліміздегі түбір сын есімдер тарихи түрғыдан 
түбір мен қосымш аға ажырайды. 2) Есімдерден сын есім жасайтын 
аффикстер тарихи түрақты. 3) Сын есімдер мен зат есімдерге орта 
болып келетін жүрнақтар тарихи жағынан қимыл есім түлғалары. 
Тіл дам уы ны ң бары сы нда адъективация мен субстантивация, 
трансформация қүбылыстарының нәтижесінде ондай түлғалар зат 
есімдер мен сын есімдерге айналады.
САН ЕСІМ
Тіліміздегі сан, санақ, молшер жайлы үғымды білдіретін создер 
бірнеше түрлі және олар қүрамы жағынан да әр түрлі. Соз таптарының 
ішінде бір-бірінен озгеше қалы птасқан, копшілігінде бір-бірінен 
алшақ, бір-біріне сай түспей жататын да осы сан есімдер. Рамстедт 
алтай тілдеріне ортақ сан есім деп тек қана торт (4) созін корсетеді. 
Алтай тілдерінде соз таптарының басқа түрлері негізгі грамматикалық 
категориялар ы ңғайында бір-бірімен байланысып жататындығы 
мәлім. Сан есімдер ы ңғайы ндағы бүл ерекш елік, олай болса, 
халы қтарды ң тарихи даму бары сы нда әр түрлі саяси -м әден и , 
экономикалық жағдайлардың негізінде ғана пайда болуы мүмкін. 
Кейбір халықтар тілінде сан, санақ, молшерді білдіретін создердің 
жат тілдік элем енттер негізінде қалы птасу фактілері де соны 
дөледдейді. Бүндай фактілер түркі тілдерінде бірсыпыра этимологиясы 
аны қ емес создердің о баста пайда болуы сондай жат тілдік әсердің
240

нәтижесі емес пе екен дейтін ойға итермелейді. 
Миллион, триллион
тәрізді сөздер кейінгі дәуірлерде батыс тілдерінен келгені анық. Ежелгі 
түркі тілдерінде мүндай сөздер, бүндай үғым да болған емес. Ал түмен 
(он мың мәнін берген) сөзі түркі тілінде қолданыс тапқанмен, қазір 
қолданудан шығуға айналған сан есім. Зерттеушілердің бірсыпырасы 
бүл о баста монгол созі болса керек дейтін жорамал да айтады.
Т іл ім ізд егі сан е сім д ер д і б а с қ а тіл д ер (т у ы с қ а н тілдер) 
материалдарымен салыстырганда, сондай-ақ, ескі түркі фактілерімен 
салыстырганда, олардың бәріне ортақ кейбір жайлар анықталады. 
Сан есімдердің копш ілігі (түбірлер) өздерінің қалы птасу негізі 
жагынан басқа соз таптарымен (есімдер, етістіктер) тыгыз байланысты 
болып келеді. Бір кезде зат және қимыл-әрекетті білдірген сөздердің 
кейбірі адам баласының айналадагы дүние жайлы үғымдарының 
диф ф еренсациялануы на, адам ойы ны ң интеллектуалды қ осуіне 
байланысты сан, зат пен қүбылыстың санды қ молшерін, шамасын 
білдіре бастауы әсте жат қүбылыс емес. Тілдегі белгілі бір үғымдар 
жүйесін білдіретін создердің барлыгы бірдей түтасымен басқа, жат 
тілдерден ауы са берм ейді. Ө зінде ж о қ б ір е н -с а р а н сөздерді 
қабылдаганмен, мүмкіндігіне орай оз ішіндік ресурстарды пайдалануга 
тырысатыны анық. Өйткені, жат тілдік элемент қаш анда жат, тілдің 
ішкі зандылықтарымен бар кезде бірдей астаса бермейтінін былай 
қойғанда, ондай ш еттен енген создер бар уақы тта тілдің ішкі 
заңдылықтарына үйлесе де бермейді. Ш ет создердің копшілігінде 
тілде коп түрақтамай, қолданыстан шыгып қала беруінің басты бір 
себебі осында жатыр. Екінші жагынан, басқа соз таптарынан сандық 
мән алып, сан есімге ауысқан түбірлер (сол сияқты басқа тілдерден 
енген кейбір создер де) тілдің даму барысында озара бірігу жолымен 
немесе аффикстер арқылы күрделеніп отырган.
Түркі тілдеріндегі сан есім создер о баста ескі үнді, қытай 
тілдерінен ауы сқан дейтін жорамал ай қы н тілдік зерттеулерге 
қүры лмай, ескі дәуірдегі мәдениет үндестігін (айталық, қазіргі 
озбектер қүрамындагы кейбір халықтар мен үнділер, парсылар мен 
үнділер) немесе сол ежелгі дәуірдегі саяси ж әне әскери байланыстар 
тарихын ескеруден гана туса керек. Әйтпесе, ескі түркі тілінде сандар 
жүйесін білдіретін создер мен қазіргі сондай создерді салыстыра 
зерттеу оларды ң жат тілдік ортада ем ес, тү р к іл ік топ ы рақта 
қалыитасқандығын дәлелдейді.
Санау жүйесі жэне сонымен тыгыз байланысты болып келетін 
есептік сан есімдер тарихи түрғыдан сан жайлы үғымды білдіретін 
басқа создердің алғашқы ізі тәрізді. Олай болатыны — қазіргі күрделі
і б - і б
241

сандық үғымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестерінің барлығы 
да осы создердің негізінде ғана пайда болғандар.
Орхон және Енисей бойларынан табылған тас жазуларда, сондай- 
ақ одан кейінгі ғасы рларға қаты сты үй ғы р, араб ж азуы ны ң 
ескерткіштерінде коп қолданыс тапқан сан есімдердің қысқа тізімі 
мынадай: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: