Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

түркі тілдерінде есімдіктердің септелуінде кездесетін сөйкестікпен 
түсіндіруге болар еді. Мысалы, хақас тілінде: 
ол, анын,
т.б.
Біз, сіз
есімдіктерінің қүрамындағы -з элементі жайлы айтылып 
жүрген пікірлерді екі топқа белуге болады. Зерттеушілердің біразы 
бүлардың алғашқы түбірі 
бі, сі
деп қарайды да, соңғы -з бір кезгі 
екілікті, қосақты білдірген қосымш а деп есептейді. Мүнда 
біз
сөзі 
бір кезде 
мен
жөне 
сен
дейтін магынада қолданылған болып шығады. 
Осы түргыдан келіп 
-з ауыз, көз, егіз
тәрізді сездер қүрамындағы 
-з-
мен салы сты ры лады .1 Бірсыпыра зерттеушілер 
біз
сезін ің осы 
түлғасының қалыптасуын мынадай схемамен түсіндіреді 
бі-сі, біз,
сі-сіз.2
Бүл пікірді үсынушылар да екілік (парность) идеясын берумен 
байланыстырады. Алдыңғы пікірден айырмашылығы: алдыңғылар 
-з
екілікті (парность) білдірген қосымша деп қараса, соңғылар екі 
сездің бірігуінен, соның саддарынан ілгері ықпал заңдылығына сейкес 
-с
ның -з-га айналуы, соңгы қысаң дауыстының түсіп қалып, бүкіл 
создің ықшамдалуы деп есептейді. Соңгы пікір сез қүрамында болуға 
мүмкін езгерістерге негізделгендіктен ж әне создің лексикалы қ 
мағынасымен үйлесіп ж ататы нды қтан дәлелді тәрізді. Тек бүл 
жағдайда 
біз, сіз
создерінің қүрамындагы 
-з
элементімен бірдей деп 
тануға ешқандай негіз болмай қалады. Есімдер қүрамында кездесетін 
-з
элементі сез болғанда, өр кез кеңіл аударуға тиіс қүбылыс мына 
сияқты: мағыналық жағынан бір-бірімен үштасып жататын, үялас 
лексикалық мән беретін есімдер мен етістіктер қатарларын салыстыра 
Караганда 
-з
әрқашан есім сездерді мағыналас етістіктерден оқшаулап, 
олардың есімдер тобына жатуьгаың грамматикалық белгісі есепті кезге 
түседі. Мысал үшін мынадай сез қатарларын салыстырып керейік: 
көз — кор, семіз — семір
, т.б. Осындай фактілерге қараганда, -зтілдің 
белгілі бір дәуірінде есімдерге тән қосымш а болган ба деп те ойлауға 
болады. Қалай болғанда да 
біз, сіз
сездерінің қүрамындагы -з сездің 
бастапқы түбірінің қүрам ы нда болмаған, кейін ғана қосы лған 
морфема. Солай екендігін бүгінгі түркі тілдерінің фактілері де 
дәлелдейді. Қ азак — 
сіз (дер),
тува — 
силер
, алтай — 
слер
, шор — 
силер,
хакас — 
сірер,
чуваш — 
эсир",
тува, алтай, шор тілдерінде басқа түркі 
тілдерінде айтылатын -з айтылмай, кептік жалғау 
сі (си)
түбіріне 
тікелей жалганады. Бірақ сол тілдерде де, басқа тілдердегідей, бірінші, 
екінші жақтың жіктік есімдіктері жекеше түрінде 
мен, сен (мин, син)
1 
Кононов А. Н.
Грамматика современного узбекского литературного языка. 
М.—Л., 1960, стр. 173.
2 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: