Малое С. Е. Язык желтых уйгуров. А-А., 1957, стр. 178. 246

Алайда көне түркі тіліндегі санақ тәсілі жайында айтқанда, мынан 
ескеру қажет болады: осыдан бүрын айтылған санақтың озгеше тосілі ■
оннан жүзге дейін аралықта қолданылған. Ал жүздіктердің молшерін 
білдіруде осы күнгідей санау жүйесі бар. Мысалы, 
йеті йуз ер болмыс
(КТБ) — 
Жеті жүз ер болды.
Олай болса бүгінгі тілдердегі қалыптасқан 
санақ жүйесінің алғашқы негізі де сол кезден бар. Жүзден бастап 
санау жүйесі оннан жүзге дейінгі аралықта қолданылған жүйені 
ығыстырып шығарған. А. М. Щербак Шығыс Түркістан текстеріндегі 
санақтың осындай жүйесі болғандығын корсетеді.1 Қазіргі түркі 
тідцерінің көпшілігінде дерлік (сары үйғыр тілінен басқа) қалыптасқан 
санаудың жалғыз тәсілі сол XI ғасырлардан-ақ басталса керек. Бірақ, 
әрине, V—VIII ғасырлар ескерткіштерінде Щ ербак айтатын “ескі” 
тәсіл ғана қолданылған. Сөйтіп мүның озі түркі тілдерінде кейінгі 
дәуірлердің бойында санау жайлы үғымның озгеріске үшырағанын 
дәлелдейтін факт болады.
Қазіргі қ азақ тілінде реттік санды білдіретін создерді жасайтын 
-ншы
аффиксінің прототипі сонау ежелгі жазбаларда үшырасады. 
V—VIII ғасыр жазбаларында кобінше 
-нч
түрінде үшыраса, кейінгі 
дәуірлерге қатысты ескерткіштерде оның үзақ түрі — 
нчы
үшырасады. 
Сонымен қатар, VIII ғасыр жазбаларында екі сын есімінен реттік 
сан 
-нті
аффиксімен жасалған (екінті). Ескі жазбалар тіліндегі реттік 
сандардың үзын ырғасы қы сқа айтқанда мына әлпеттес болып келеді: 
екінті
(екінші), 
учнуч, бешинч
(үшінші, бесінші), 
алтынч
(алтыншы), 
йетинч
(жетінші), 
секизинч
(сегізінші), 
щоқузунч
(тоғызыншы), 
онунч
(оныншы), 
беш йигрминч
(он бесінші), 
йети йигрминч
(он жетінші), 
т.б. 
екинті
созінің қүрамындағы 
-нті
мен 
-нч
аффикстерін салыстыра 
қарағанда, бүлардың қайсысын да қүранды аффикстер деп қарауға 
болар еді. Оған себеп — екінші дыбыстардың озгеше (бірінде 
-ч,
бірінде 
-
т)
болып келуі. Екінші жағынан, эр тайпа тілінің озгешелігіне қарай 
қалыптасқан дыбыстар сәйкестігі болуы да мүмкін. Қазіргі якут тілінде 
реттік сан есім 
-ис, -ыс, -ус, -ус, -с
аффикстері арқылы жасалады. 
Бүдан 
т я х
дыбыс сәйкестігі келіп шығады. Хронологиялық жағынан 
қы сқа түрі 
(нч)
байырғы деп қарауға негіз бар. Өйткені қы сқа 
түлғаланған вариант 
(-нч)
ең коне жазбаларда (V—VIII) кездеседі. 
Зерттеушілердің біразы -
нч
, 
-нчы (ншы)
аффикстерін ескі түркілік 
севінч
(сағыныш) созінің қүрамындағы 
-нч
аффиксімен салыстырады. 
Ол жағдайда 
-ншы
аф ф и к сін ің соңғы элем ентін 
(-ы)
тәуелдік 
жалғаудың үшінші жағы деп түсіну орынды. Қимыл есімдерінің
1 
Щербак А. М.
Грамматический очерк... языка тюркских текстов. Стр. 127.
247

тәуелденуі әдеттегі жағдай болғанмен, мынадай бір тарихи фактіні 
ескеру қажет: қимыл есім қүрамындағы 
-нч
аффиксі морфологиялық 
түрғыдан қүранды, 
-н
және 
-ч.
Егер алдыңғы таза етістік түбірге 
ғана жалғанса (өздік етіс), соңғы аффикс 
(-ч)
етістік негізден қимыл 
есімін жасайды. Қазіргі қазақ тілінде қимыл есім түлғасы 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: