Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -нч
тек жеке создер қүрамындағы олі түлғалар: сагыныш, қуаныш, суйініиі, аяныш, т.б. Сонымен қатар, кейбір создер қүрамында күрделі -нчі түлғасы да үшырасады: суйінші. Қазіргі қ а з а қ тілінде, со н д ай -ақ , басқа да түркі тілдерінде ж инақты қ сан есім жасайтын қосымш а -ау-еу. Коне түркі тілінде осы қызметте -агу, -егу, кейде -гу қосымшасы қолданылған. Егер осы фактілерді еске алсақ, қазіргі тілдердегі -ау, -еу қосымшасының қалыптасуын мына жолмен түсіндіруге болар еді: -ау//еу, -агу//егу, екінші созбен, -г, -г дыбыстарының түсіп қалуы. Осымен байланысты мынадай бір жайды еске алу орынды: V—VIII ғасырлық рун жазбалары тексінде ж инақтық сан есімдер тәуелдіктің III жағында ғана берілген: Табгач, огуз, қытаң, бу учегу қабылсар - Табғач, оғыз, қытаң, бүл үш еуі қ о с ы л с а . Ү чегун қабысып сулелім — Ү ш еуім із бірігіп шабуылдаймыз (Т). Осы қолданыста учегу сын есімнің соңғы дыбысын аф ф икстің қүрам ы на енетін элемент деп қарау дүрыс па, әлде тәуелдіктің III жағы деп есептеу дүрыс па? Зерттеушілердің қайсысы да бүған жауап бермейді, ойткені ондай сүрақ қойылған ж оқ.Ә рине, егер контекстен тыс, тек сан есім мәнінде қолданылуына факт болса, мүндай сүрақ та тумас еді. К оне жазбалар тіліндегі тәуелдіктің үшінші жағы еріндік дыбыстармен де (-у, -у) берілетінін жөне ж инақты қ сан есімдер қолданылуының сол ерекшелігін еске алсақ, Ф. Т. Исхаковтың ізімен алтау ж инақты қ сан есімінің арғы сипаты алтаг, сол сияқты учег, төртег, т.б. деуге негіз бар.1 Онда қазақ тілінде, сол сияқты тағы да бірсыпыра түркі (әсіресе, қы пш ақ) тілдерінде -ау, -еу қосы м ш алары ны ң қалыптасуын -аг, ег, т.б. дыбыстар тіркесінің дифтонгілерге айналу заңдылығымен түсіндіру керек. Бүл аффиксті (уч — ег) этимологиялық жағынан санақ, таяқ с о з д е р ін ің қ ү р а м ы н д а ғ ы - қ а ф ф и к с ім е н ж а қ ы н д а с т ы р у ғ а морфологиялық жалғану ерекшелігі мүмкіндік бермейді (соңғылар тек етістік түбірлерге ғана жалғанады). Қазіргі қазақ тіліндегі болжал санды білдіретін бірер созі коне жазбалар тілінде топтау м әнді сан есімін жасаған. Топтау сан Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. М., ч. 2, 1958, стр. 126-207. 248 есімдердің ж асалуы ны ң басқа тәсілдерінің қалы птасуы хроно- логиялық жағынан жаңа құбылыс. Бүған дәлел — топтау сандары білдіретін сөздердің есімдердің өзгеруіне үқсас болып келуі: үш-уш- тен, төрт-тен, т.б. X—XIII ғасыр жазбалары тілінде арагідік осындай сан есім жасайтын -дейін қосымшасы кездеседі. Алайда нақ осы қосымшамен қазақ тіліндегі — дан (-ден, -тен, -тен) қосымшасын салыстыра қарауға келе бермейді. Сонымен бірге, қазіргі қазақ тілінде топтау сан есімдері етістік моделімен де жасала береді: бес-бестеп, тәрт-төрттеп, екеулеп, т.б. Мүнда екі түрлі аффиксті байқауға болады: -ла (есімнен етістік жасайтын), -п (модификациялық аффикс). Болжалдық сандардың ең коне түрі -екі, -уш, -бес-алты тәрізді қос соз түлғаластары болса керек. Болжалдық сандардың басқа түрлері тіл қолдану барысында басқа создермен тіркесіп, түрақталу арқылы ғана қалыптасуы мүмкін. ЕСІМ ДІКТЕР » Түркі тілдеріндегі есімдіктер жайлы соз болғанда, ең алдымен, жіктеу және сілтеу есімдіктерінің генезистік бірлігі айтылады. Белгілі түрколог Н. К. Дмитриев озінің “Башқүрт тіліндегі сілтеу есімдіктері” дейтін мақаласында түркі тілдеріндегі сілтеу есімдіктерін шығу тегі жағынан жіктеу мүмкіндіктерімен бірлікте қарау керек. Ал соңғылар шақ түлғаларына негіз болды деп жазды.1 Мүндай пікірдің тууына бірінші негіз: жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің мағыналық орайластығы. Ш ынында да, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|