Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Тогыз
1 сан есімі этим ологиялы қ ж ағы нан монғолды ң төкір, т ү р к іл ік дөкір (и к е м с із , о р а л ы м с ы з , ә д е п с із ) с ө з д е р ім е н байланыстырылады. Қазіргі чуваш тілінде бүл сан есім тохар түрінде айтылады. Создің соңғы дыбысының түркі тілдерінде —з-ға айналуын Рамстедт сегіз сөзімен аналогия жасаудан деп қарайды. Дүрысында да солай ма, элде тағы да р з сәйкестігі ме? Өйткені р-3 сәйкестігі түркі тілдерінің қүрамында кобіне сөздің грамматикалық мәнін айырушы критерий қызметінде де кездеседі (Мыс., көз-көр, семіз- семір, т.б.). қысқасы, тогыз сан есімі дөкір саусақ, икемсіз саусақ (қазақша атсыз қол) мәнінен барып ш ы ққан. Түркі тілдерінде, сол сияқты алтай тілдерінің бірсыпырасында- ақ он сөзі кездеседі. Бүндай кең жайылу, сірә, создің байырғылығының дәлелі болса керек. Түркі тілдерінің барлығында дерлік жиырмадан бастап ондықтарды білдіретін создердің біразы тарихи түрғыдан қүранды болып келеді. Жиырма, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан создері сондай. Бүдан мынадай қорытынды шыгаруға болады: бірліктерді білдіретін создер әр түрлі соз таптарынан болініп қалыптасқаннан кейін барып ондық атаулары шыққан. Осымен байланысты, бір кезде акад.Гордлевскийдің ескі түркі халықтарында санаудың ең жоғары мөлшері 5 (бес) саны болган дейтін пікірін еске алган жон.2 Күрделі сандық атаулардың кейін пайда болуын дәлелдейтін тағы бір факт — оте көп астрономиялық сандарды білдіретін создер коне түркі тілінде байыргы создер негізінде жасалмай, басқа тілдерден ауысқан создер арқылы берілуі. Коне түркі тіліндегі түмен (он мың, осымен байланысты ту мен — арық-жер атауы), бан (хинди тілінен, 10000) создері түркі тілдерінде әр түрлі байланыстар арқылы сырттан енгені анық. Қазіргі тіліміздегі миллион, миллиард, триллион сан есімдері де сондай. 1 Бір, алты, жсті, ссгіз, тоғыз сан ссімдерінің этимологиясы туралы: Рамстедт Г. М. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, с.64-65. 2 Гордлевский В. А. Числительное 50 в турецком языке. “Известия отде ления литературы и языка АН СССР”. 1945, т.ІҮ, вып. 3—4. 243 “Ж иырма” мәнін білдіретін сан есімнің түркі тілдерінде негізгі үш варианты бар: жиырма (йігірме, т.б.), сары үйғыр тілінде икки он (екі он), тува тілінде чээрби. Сары үйғыр тілінде, сойтіп жиырма мәнін аналитикалық тәсілмен жасалған сөз тіркесі береді. Ал тува тіліндегі чээрби басқа түркі тілдерінде, ж, й, д, с дыбыстарынан бас- талатын создің фонетикалық варианты. Сонда түркі тілдерінің арасында белгілі мынадай дыбыстар сәйкестігі келіп шығады: ч//с//д //ж //й . Жиырма созін генезистік жағынан екі, егіз создерімен байланыстыруға болады. Түркі тілдерінің бірсыпырасында (ескі, жаңа тілдерде) екі, егіз жэне жиырма сөздері й дыбысынан басталатыны мәлім. Якут тілінде игирэ, монгол тілінде икир — егіз мәнін беретін создер. Бүған қарағанда, жиырма сөзі о баста екі-р-ма (-ми) қүрама бөліктерден қалыптасқан деп қарауға болады. Отыз сан есімін сыртқы түлгасына қарап туынды түбір деп ойлауга болады (от-ыз). Бірақ қазіргі түркі тілдері материалдары негізінде мүны түсіндіріп беру мүмкін емес. Қырық сан есімінің этимологиясы да айқы н емес. Алайда түркі халықтарында, солардың бірі қазақ халқында да қы ры қ сөзі діни-төтемдік үғымдармен байланысты айтылатыны белгілі. Өлген кісінің артынан қырық күннен соң еске түсіру (“қы рқы н беру”) немесе фольклорлық нүсқаларга кездесетін “қы ры қ күн, қы ры қ түн” тәрізді қолданыстар сондай үгымнан туса керек. Акад. Гордлевский жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|