Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

ерекшеліктері бар бүл сөздердің жалпысына ортақ түбір мен жасалу, 
қалыптасу жолын айқындауда қырғыз тіліндегі 
ошол
түлғасы басты 
тірек болса керек. Нақ осыған үқсас түлға “Қүдатқу білікте” кездеседі: 
ошул.
Қырғыз тілінде және “ Қүдатқу білікте” үш ырасатын осы 
түлғаны қүранды деп қарауға әбден негіз бар: 
ош-ол (ул).
Бүлай деуге 
қазақ тіліндегі 
осы
сілтеу есімдігінің алдыңғы элементі 
ос
(ош) жөне 
қазіргі өзбек тіліндегі 
ушбу
есімдігінің алдыңғы морфемасы 
уіи
дәлел. 
Осыларды салғастыра келгенде, бір кезде тіл қүрамында есімдікгерге 
қабаттас айтылатын 
ош
(немесе 
шу)
күшейтпелі сөзі болған деп 
ш амалауға әбден болар еді. К үш ей тп елі 
ош (уш )
сө зі сілтеу 
есімдіктерімен қабаттаса алдынан айтылғанда, келе-келе әр түрлі 
фонетикалық өзгеріске түсудің салдарынан қазақ тілінде 
сол,
басқа 
тілдерде 
шул,
т.б. түлғада қалыптасқан болса керек. Қазіргі түркі 
тілдерінің ішінде сөздің алғашқы күйін сақтап қалған тіл деп тек 
қ а н а қы рғы з тілін атауға болады. Қ а з а қ тілін де сол түрінде 
қалыптасуын 
ош—ол//ос—ол—шо—л//со —л/іи — с
арқылы, яғни, алдыңғы 
дауыстының редукциялануы деп қана түсіндіруге болады. Соңғы 
-л
дыбысы факультативті элемент. Түркі тілдерінің бірсыпырасында бүл 
(-л-сіз
айтылуы) әбден орны ққан қүбылыс.
Қазіргі қазақ тіліндегі 
сана, сонау
(сонда үстеуде) есімдіктерінің 
жасалуы да н ақ осы тәсіл арқылы жүрген. Тек бүл жерде 
ош
және 
ан
(ол
есімдігінің варианты) элементтерінің бірігіп қалыптасуын кору 
дүрыс. Ә йтпесе, 
сона, сонау
сөздер ін ің қү р ам ы н д а л емес, 
н
дыбысының айтылуын дыбыстық үндесу зандылығымен түсіндіру 
мүмкін емес.
Осы, осынау
есімдіктері де 
ош
ж эне 
о
есімдігінің тіркесінен 
қалыптасқан. Қырғыз тілінде бүл есімдік 
ушул, ушу
түрінде айтылса, 
башқүрт тілінде 
ошо
түрінде айтылады. Тағы да бүл ретте қырғыз 
тіліндегі 
ушул
түлғасын ең ескісі деп негізге алуға болады. Қырғыз 
тіліндегі түлға 
уш +ул —
қүрама бөліктеріне ажырайтыны анық. Радлов 
қ а за қ тіліндегі 
осы
сөзін 
ош+бу
деп эти м о ло ги ялаған . Біздің 
байқауымызша, Радлов сол дәуірдегі кітаби тіл қүрамы нда көп 
қолданыс тапқан 
үшбу
сөзімен байланыстырған тәрізді. Анығында, 
қырғыз тіліндегі 
ошу
сөзіне берілген этимология қазақ тіліндегі 
осы
сөзіне келер еді. Қырғыз тіліндегі 
ошу
сөзін былай талдайды: 
ош-у.
Егер қазақ тіліндегі 
осы
сөзін, Радлов айтқандай, 
ош-бу
деп қараганда, 
ортаңғы - 6-дыбысының түсіп қалуын ешбір зандылыққа сыйғызуға 
болмас еді. 
Ош
сөзі мен 
о
сілтеу есімдігінің тіркесінен қүралғандығын 
қыргыз тіліндегі 
ушул
сөзі де дәлелдейді. Соз соңындағы (есімдіктер 
қүрамында) -л-дің факультативті элемент екені қаш анда белгілі.

Сонда қазақ тіліндегі 
осы
есімдігінің қалыптасу жолын былай деп 
қарауға дәлел бар: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: