Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -(и) ыпан>(-ы) пан>ып.2
Ал кейінгі дәуірлерде -п а н күрделі аффиксінің қүрамынан -ан буыны түсіп қалса керек. Қазіргі якут және чуваш тілдерін де -ан өн ім ді аф ф и к с. К оне зам ан д а бүл есім ш ел ік аффикстердің бірі болған. С. Е. Малов та -пан түлғасын -п және -ан бөліктерінен қүралған деп есептейді.3 Бүлардан сәл озге пікірді соңғы кезде А. М. Щербак айтты. Ол -п түлғасы тарихи түрғыдан қимыл есім форманты, ал -ан ескі қүралдық септік қосымшасы деп есептеңді.4 Қазіргі қазақ тіліндегі мақсат көсемше деп аталып жүрген -галы түлғасы ескерткіштер тілінде екі түрлі мәңде — мақсат және істің басталар моментін (уақытын) білдірген. Қазақ тілінде де бүл түлғаның осы екі мағынасы сақталған. -галы қосымшасы қүранды -галы көсемшесінің екі түрлі қызметі де, екі түрлі морфологиялық түлғадан қаралуына байланысты -галы қосымшасының алғашқы элементі барыс септік жалғауы да, соңғы -лы түркі тілдерінің тарихында белгілі бірлестік септік қосымшасы болуы ықтимал. -галы түлғасы әдетте істің басталуына меңзейді, бір істің басталуымен екінші әрекеттің ыңғайластығын, түтастығын білдіреді. -галы түлғасы ны ң сем антикасы осындай морфологиялық қүрамның нәтижесі деп қаралатынын да сондықтан. Орта ғасыр ескерткіштері тілінде үшырасатын -матын, -мадын, -майын түлғалары нақ осы күйінде қазақ тілінде сақталмаған. Тарихи жағынан бүл күрделі: -ма — етістіктің болымсыздық аффиксі, -йын Орхон жазбаларында үшырасатын -йин, -йын көсемшелері екені айқын. Бүл аффикс ескерткіштер тілінде де істің істелу тәсілін, қандай жағдайда істелгендігін білдірген. Қ ы сқасы , қазіргі қ азақ тілінде -май, -мей (көрмей сәйлеме, білмей айтпа) түлғасы беретін м ағы наларда 1 Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. М.-Л., 1962, стр. 170. 2 Кононов А. Н. Опыт реконструкции тюркского депричастия на -п/-б “Вопросы языкознания”. 1965, № 5. 3 Малое С. Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., стр.48. 4 Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. Стр. 173. 271 қолдаңы лған.1 Орта ғасыр ескерткіиггері тілінде де бүл аффикс бірде толық түрінде (-майын), бірде қы сқа түрінде (-май) айтылған. Қ азақ тілінде толық түрі —майынша күрделі аффиксінің қүрамында ғана үшырайды. Соңғы мезгіл мәніндегі -ша қосымш асының қосылып, бірігіп жүмсалуы Алтын Орда жазбаларының тілінде үшырасады. Соңғы -ша қосымшасының ықпалымен бүкіл аффикс мезгілдік мәнге ие болған. Бүл шолу түркі тілдеріндегі көсемше түлғалары есім негізді дейтін А. Н. Кононов пікірінің дүрыстығын дәлелдейді.2 С оны мен, көсем ш е ф орм алары ны ң көп ш ілігін е-ақ есім сөз таптарына тән қосымшалар негіз болған. Ал онда етістік негізге есім қосымшаларының (септік жалғауларының) жалғануын қалай түсінуге болады? Бүл ж ерде түркі тілдері тарихы нда болған мы надай ерекшеліктерді еске алған жөн: есім-етістік түбірлер өз семантикасын (я есім сөз табы ретінде, я етістік сөз табы ретінде) контекст қүрамында ғана анықтады. Сабақтастырушы жалғаулықтар қалыптаспаған дәуірде сойлем қүрамында адвербиалдық мән берудің үтымды тәсілі — септік жалғаулары болды. Түрлаусыз мүше қызметіндегі қимыл есім өзінен кейінгі предикат мәніндегі етістікпен септік жалғауы арқылы қатысқа түсті. Н ақ осы тәсіл қазіргі тіл қүрамында да бар. Есімше. Коне түркі тілінде есімшелік түлғалар да сан жағынан әлдеқайда көп. Бір қызметге кейде бірнеше морфологиялық түлғалар қолданылған. Бүған қарағанда, тілдің даму барысында есімшелік түлғалардың азаюына бүрын бірнеше формалар арқылы берілетін мағыналық мәнерлердің бір ғана форма айналасына шоғырлануы себеп болса керек. Қазіргі тіліміздегі кейбір есімше түлғаларының қызмет аясының өте кең болуы тілдің тарихи даму барысында болған осындай процеспен байланысып жатады. Коне түркі тілінде қолданылған кейбір есімшелік форманттар қазіргі түркі тілдерінде сол күй ін ш е қолдан ы с тапса (кейбір фонетикалық айырмашылықтарын ескермесек), бір тобы жеке сөздер қүрамында “өлі” қосымша болып сақталып қалған. Коне түркі тілінде қолданыс тапқан есімше форманттарының кейбір басты ерекшеліктері мынадай: -мыш Орхон-Енисей жазбалары тілінде, сондай-ақ, кейінгі орта ғасыр жазбаларында да есімшенің өткен шағын жасаған аффикс: 1 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|