(жекеше),
-галым, -гелім, -галың, -гелің, -галы, -гелі
түлғалары бар.
Э. Наджип соңғы аффикстердің “Мухаббат — нам а” , “ Гүлстан”
поэмаларының тілінде жиі қолдданыс тапқаны н айтады.1
-гай -ын
күрделі формантының алғы бөлігінің қүрамынан
г
элементінің түсіп
қалу салдарынан барып
-айын
түлғасы қалыптасқан. Сонда
барайын
түлғасының қүрамындағы
-а
түбірге тікелей жалғанған көсемше
формада емес, қалау рай түлғасының қы сқартылған түрі болып
шығады. Егер түркологияда кең таралып жүргең осы пікірді үстансақ,
баргай едім
қүрамындағы
-гай
мен
-ай, ын
қүрамындағы
-ай
генезистік
түрғы дан бір ғана түлға болып ш ығады. Қ азақ тілінде
-айын
түлғасының варианты да бар. Махамбет шығармаларындағы
-ман
болы мсы зды қ қосы м ш асы мен
-йын
қосы м ш алары ны ң бірігіп,
редукцияға үшырауының нәтижесі:
бар-ма-йын, бар-ма-н.
Қазақ әдеби
тілінде
баргай едім
түлғасы нормада,
баргаймын
түлғасы архайкалық
элемент. Бүл түлғаның көпше түрі —
-айық (барайык).
Айырма соңгы
элементтерінде ғана,
-қ
ж ақты қ қосымш а болумен бірге сандық та
қосымша. Бірсыпыра түркі тілдерінде оның орнына
-мыз (м-ыз, -з
көптік қосымшасы) аффиксі жүмсалатыны белгілі,
-айын
аффиксінің
қүрамындағы
-ын —
жіктеу есімдігінің рефлексі. Бүл жердегі озгеріс
тіл қүрам ы н да болған тарихи ф о н ети кал ы қ тенденцияларм ен
байланысып жатыр. Оны былай деп түсіндіруге болар еді:
-гай+мын>(г)
ай+(м) ын>ай +ын>а +йын.
Сонымен, бүл жерде фонетикалық өзгерістің
нәтижесінде морфологиялық ығысу процесі де орын алған: алдыңғы
қосымшаның қүрамындағы дыбыс соңғы қосымшаның қүрамына
ауысып орныққан.
Қалау райдың I ж ақ көпше, жекеше түрлерін салыстырғанда,
айырмашылық тек соңғы элементтерінде
гана (-ын
жөне
-ық)
екені,
ал алдыңғы элементтерінің бірдейлігі
(-ай
) көрінеді. Сөйтіп қалау
рай жасайтын қосымш а бүл ыңғайда біреу ғана, жекелік, көптік мән
арнаулы аффикстер арқылы беріледі. Көне түркі тілінде, сондай-ақ
қазіргі кейбір түркі тілдерінде I ж ақ көпше мән беретін
-алым
қазақ
тілінде осы сипатта үшыраспайды. Тек говорлық ыңғайда соңғы
элем ен тін өзгертіп ,
-алы қ
түрін де айты лады . О сы түлғам ен
байланысты ескере кететін бір факт мынадай: “Кодекс куманикус”
тілінде осы аф ф и к с
-алым
түрінде берілген. Ал ш ағатай тілі
ескерткіштерінде бүл түлға кейде
-алы
түрінде, яғни, соңғы
-м
элементінсіз де кездеседі. Қазіргі қазақ тілінің батыс және оңтүстік
говорларында да осы сипатта
(-алы)
айтылады. Коне жазбалар тіліндегі
жүктеу/скачать
Достарыңызбен бөлісу: