Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

элементінщ жеке түркі тщцерінде эр түрлі үғынылуы, яғни, әр түрлі 
жақты (бірде II, бірде III) білдіруі де оны ң о баста айқы н етістік 
қосымшасы болмағандығын дәлелдейді. Түркі тілдерінің көпшілігінде 
-сы (н)
қосымшасы III жақтың форманты екені мәлім. Осыларды 
ескерсек, бүйры қ рай қосымш асы мен тәуелдіктің III жағының 
семантикалық байланысы бар сияқты. Екеуі де бөгде жақты, коз 
алдында көрініп түрм аған субъектіні ‘білдіреді. С ем онтикалы қ 
байланыс әдетте бір ғана форманттың әр түрлі бағытта дамуының 
белгісі болып отырады.
Бүйрық райдың III жағының қосымшасы 
-ың
да о баста II жақ 
тәуелдік жалғауы дейтін де болжам бар. Тәуелдіктің II жағымен бүл 
түлғаның сырттай үқсастығы, әрине, айқы н. А. Н. Кононов осман 
түріктері тілінде қолданылатын осы түлға жайлы былай деп жазады: 
“Предполагают, что первоначально формально не диф ф еренци­
рованное имя-глагол, используемое в повелительном значении, 
отличалось от имени ударением, двусложное слово имело в таком 
случае ударение на первом слоге” .1
Сонымен жогарыда айтылғандардан шығатын қорытынды мынау: 
айқын бүйрық мәнін беретін бүйрық рай қосымшаларының қайсысы 
да шығу, қалы птасу тегі түрғы сы нан тәуелдік жалғауларымен 
байланысты. Түлгалық жағынан жіктелмеген есім-етістік түбірге 
қосылған ондай қосымшалар бүйрық рай мәнінде екпінсіз болған. 
Сонымен, бүйрық рай қосымшалары генезистік жағынан тәуелдік 
жалгауларымен, олар арқылы жіктік жалгауларымен байланысып 
жатады да, есімдіктермен келіп үштасады.
Бүйры қ раймен сем ентикалы қ та, грам м атикалы қ та тығыз 
байланысты болып келетін — қалау рай. Түркологияда кейде қалау 
райдың бірсыпыра түлғаларын бүйрық рай деп немесе керісінше 
бүйрық рай түлғасын қалау рай деп қараудың да сондай обьективтік 
себептері бар. Контекстке кейде бүйрық рай түлғасы қалау райлық 
мәнде қолданылады да, қалау рай мәнін беретін болады. Алайда 
мүндай қүбылыс грамматикалық түлғаның контекстік мәні ғана екені 
белгілі жайт. Ү —ҮІІІ ғасыр ескерткіштері тілінде қалау райдың I жағы 
-айын, -ейін, -йын, йін
жекеше, 
-алым, -лым
көпше аффикстері арқылы 
жасалған: 
турк будун өлтурейін, уругсыратайын.
Осы аффикстер 
еш өзгеріссіз осы мәнде орта ғасыр ж азбаларында да үшырасады. 
О рта ғасы р ж а зб а л а р ы н д а , ә с ір е с е А лты н О рда өдеби тілі 
ескерткіштерінде бүлардан басқа 
-гайым, -гейім, -гайын, -гейін
1 
Кононов А. Н.
Грамматика современного турецкого... М. — Л,. 1957, стр. 219.
281

(жекеше), 
-галым, -гелім, -галың, -гелің, -галы, -гелі
түлғалары бар. 
Э. Наджип соңғы аффикстердің “Мухаббат — нам а” , “ Гүлстан” 
поэмаларының тілінде жиі қолдданыс тапқаны н айтады.1 
-гай -ын
күрделі формантының алғы бөлігінің қүрамынан 
г
элементінің түсіп 
қалу салдарынан барып 
-айын
түлғасы қалыптасқан. Сонда 
барайын
түлғасының қүрамындағы 
-а
түбірге тікелей жалғанған көсемше 
формада емес, қалау рай түлғасының қы сқартылған түрі болып 
шығады. Егер түркологияда кең таралып жүргең осы пікірді үстансақ, 
баргай едім
қүрамындағы 
-гай
мен 
-ай, ын
қүрамындағы 
-ай
генезистік 
түрғы дан бір ғана түлға болып ш ығады. Қ азақ тілінде 
-айын
түлғасының варианты да бар. Махамбет шығармаларындағы 
-ман
болы мсы зды қ қосы м ш асы мен 
-йын
қосы м ш алары ны ң бірігіп, 
редукцияға үшырауының нәтижесі: 
бар-ма-йын, бар-ма-н.
Қазақ әдеби 
тілінде 
баргай едім
түлғасы нормада, 
баргаймын
түлғасы архайкалық 
элемент. Бүл түлғаның көпше түрі — 
-айық (барайык).
Айырма соңгы 
элементтерінде ғана, 
-қ
ж ақты қ қосымш а болумен бірге сандық та 
қосымша. Бірсыпыра түркі тілдерінде оның орнына 
-мыз (м-ыз, -з
көптік қосымшасы) аффиксі жүмсалатыны белгілі, 
-айын
аффиксінің 
қүрамындағы 
-ын —
жіктеу есімдігінің рефлексі. Бүл жердегі озгеріс 
тіл қүрам ы н да болған тарихи ф о н ети кал ы қ тенденцияларм ен 
байланысып жатыр. Оны былай деп түсіндіруге болар еді: 
-гай+мын>(г)
ай+(м) ын>ай +ын>а +йын.
Сонымен, бүл жерде фонетикалық өзгерістің 
нәтижесінде морфологиялық ығысу процесі де орын алған: алдыңғы 
қосымшаның қүрамындағы дыбыс соңғы қосымшаның қүрамына 
ауысып орныққан.
Қалау райдың I ж ақ көпше, жекеше түрлерін салыстырғанда, 
айырмашылық тек соңғы элементтерінде 
гана (-ын
жөне 
-ық)
екені, 
ал алдыңғы элементтерінің бірдейлігі 
(-ай
) көрінеді. Сөйтіп қалау 
рай жасайтын қосымш а бүл ыңғайда біреу ғана, жекелік, көптік мән 
арнаулы аффикстер арқылы беріледі. Көне түркі тілінде, сондай-ақ 
қазіргі кейбір түркі тілдерінде I ж ақ көпше мән беретін 
-алым
қазақ 
тілінде осы сипатта үшыраспайды. Тек говорлық ыңғайда соңғы 
элем ен тін өзгертіп , 
-алы қ
түрін де айты лады . О сы түлғам ен 
байланысты ескере кететін бір факт мынадай: “Кодекс куманикус” 
тілінде осы аф ф и к с 
-алым
түрінде берілген. Ал ш ағатай тілі 
ескерткіштерінде бүл түлға кейде 
-алы
түрінде, яғни, соңғы 
-м
элементінсіз де кездеседі. Қазіргі қазақ тілінің батыс және оңтүстік 
говорларында да осы сипатта 
(-алы)
айтылады. Коне жазбалар тіліндегі

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: