Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ал, әл, ел
создерінің қүрамындағы дауысты дыбыстың фонема екендігі осындай қарама-қарсы лы қта ғана анықталса, шал, сал, қал, бал, тал создері қүрамы нда басқы дауыссыздардың фонемалы қ қызметі де осы 44 қарама-қарсы қатынаста корініп түр. Дыбыстың фонемалық қасиетін анықтау, әрине, сыпаттамалы (синхрондық) тіл бөлімінің негіздеріне сүйенеді. Сыпаттамалы тіл білімі ғана дыбыстың фонемалық сыпаты жайлы үғымды қалыптастырады. Тарихи (диахрондық) тіл білімі сол анықтама-үғымды пайдаланады. Тарихи фонетиканың сыпаттамалы фонетикадан негізгі айырмашылығы — оны ң қағидалары жүйелі зандылықтарды қорытындылап, жалпылап беруінде. Екінші сөзбен, жеке ды бы стық өзгерістерді сол дыбыс енетін ж үйенің тарихи ө згер ісін ің бір саласы ретін де тү сін д ір іп баян дау — тарихи фонетиканың басты мақсаттарының бірі болып табылады. Дыбыстық қ ү р ы л ы м д ы с и н т а г м а л ы қ ж а ғы н а н с и п а т т а у д ы б ы с та р д ы ң конститутивтік ж әне п ози ц и ялы қ бағы ны ш ты лы қ белгілерінің болатындығын айқындады. Конститутивтік белгі, яғни, дыбыстың басқа ықпалға тәуелсіз қолданылуы деп он ы ң ешбір өзгеріске түсп ей тін , көрш і ды бы стард ы ң әсерін е ү ш ы р ам ай ты н орны айты лады . П о з и ц и я л ы қ б а ғы н ы ш т ы л ы қ б елгісі деп көрш і дыбыстардың өсеріне үшырайтын орны, сондай ықпалдың әсерінен сәл де болса өзгеріске үшыраған сыпаты аталады. Конститутивтік белгі дыбыстың фонетикалық сапасын айқындайтын белгі болып табылады. Ал позициялы қ бағы ны ш ты лы қ белгі сол дыбыстың тарихи ф он ем алы қ қы зм етін айқы ндауда үнемі есте болатын ерекш еліктердің бірі болы п табы лады . М ы салы , к ө н е түркі тіл д ер ін д егі с ө зд ің б а сқ ы ш ен ін д е а й т ы л а ты н қ а т а ң , қ, к дауыссыздары сөздің екінш і, үшінші буындарында екі дауысты аралығында үяңдап, г, г-ға айналған. Осы қүбылыс ол тілдің даму барысында түрақталып, создің абсолют соңына да жайылды: ақ, агыс, бек, бегі, сарыг, кічіг, т.б. Сонда к дыбысының қатаң сыпатында соз басында қолданылуы конститутивтік белгісі де, екі дауысты дыбыс аралығында үяндауы позициялы қ бағыныш тылық белгісі болып табылады. Қатаң қ фонемасының тарихи дамуы жайлы айтқанда оның соңғы ерекшелігі де есте болу керек болады. Фонема создің мағынасының айырмашылыгын корсететін белгі. Фонема дыбыстық қүрамы үқсас создердің мағыналық дербестіктерін белгілеуде белгілі бір фонетикалық ерекшеліктерге сүйенеді. Айталық бол, бел создерінің қүрамында о, е дауыстыларының фонемалық сапасы еріндік-езулік жасалу жолдарына негізделген. Сонымен бірге, фонетикалық қүбылыс кейде создің белгісі бір шенінде фонемалық қаты настағы дыбыстарды бейтараптанды рады , екінш і созбен, олардың фонемалық айырым белгілерін ж оққа шығарады. Мысалы, қазақ тілінде қ, к дыбыстарына аяқталатын есімдердің барлығы да 45 тәуелділіктің III ж ақ қосымшасы жалғанғанда үяңцап кетеді, аяқ — аягы, көк — көгі, т.б. Бірақ, қалмақы ер, қазақы ат. Бүл жерде қатаң- үяң фонетикалық қүбылысының негізінде қалыптасқан фонемалық айырым белгі бейтараптанған. Тіл жүйесін қүрайтын дыбыстарды парадигматикалық түрғыдан сипаттау фонема туралы қалыптасқан үғымға сүйенеді. Фонеманы танудың негізі, айналып келгенде, дыбыстық қүрамы үқсас сөздердің қүрам ы ндағы айы раш ы лы қты аны қтап, сол айы рмаш ы лы қтар арқылы сөз мағыналарының өзгеретіндігін білу болып табылады. С ө зд ің қ ү р ам ы н д ағы сон дай ж үй ел і д ы б ы сты қ озгерістерді (парагдигм атикасы н) ай қ ы н д ап , оларды ң тілдің м орф ем алы қ қүрылымы мен лексикалық қүрамына әсерін қарастыру — тарихи фонетиканың басты міндеттерінің бірі. Бүл жерде мынадай қағида еске алынады. Тілдің даму барысында, әр түрлі тарихи кезеңдер түсында, дыбыстардың тіркесімділік сыпаты мен олардың сөздің әр түрлі шенінде қолданылу зандылықтары белгілі бір озгерістерге үшырап отырады. Алғашқы сатысында жалқы өзгерістер келе-келе жүйелі топ қүрайды, белгілі зандылықтар жүйесіне айналады немесе белгілі бір заңдылықтар жүйесінің қалыптасуына себеп болады. Қ азақ тілінің дыбыстық, фонологиялық жүйесінің даму, тарихи өзгерістерін анықтап білуде сүйенерлік негіз қандай — дейтін сүрақ туады. Осыдан бүрын ескертілгендей, басқа да түркі тілдері сияқты қазақ тілінің дыбыстық жүйесіндегі тарихи өзгерістерді білу көне түркі тілінің бізге жеткен нүсқаларын зерттеуге қүрылады. Ғылымда “Орхон-Енисей жазба ескертіштері” дейтін атпен белгілі көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі қазақ тілі қүрамында негізінен сақталғанымен, дыбыстық қүрамда жеке дыбыстардың қолданы- луында едәуір өзгерістер болғанын көреміз. Ондай айырмашылықтар сол тілдің ф он ети калы қ ж үйесін сипаттағанда ан ы қ корінеді. Сонымен, коне түркі тілінің фонетикалық сыпаты қандай? Коне түркі тілінің нүсқалары руникалық жазу арқылы жетті. Ал руникалық жазу тілдің морфологиялық қүрылымына негізделген. Сондықтан да ол жазу жеке фонеманың өзіндік сыпатынан гөрі фонемаларды бір-бірінен дербестейтін айырмашылықтарды белгі- леген. Дауыссыз дыбыстардың едәуір тобын екі түрлі таңба арқылы (жуан буындағы дауыссыздың таңбасы мен ж іңіш ке буындағы дауыссыздың таңбасы бір-бірінен озгеше берілген) белгілеу ол жазудың сондай ерекшелігінің салдары. Коне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс болган: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|