Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| б
дыбысы ғана: бер, бір. Аффикс қүрамында айтылатын қатаң қ екі дауысты арасында қолданылғанмен үяндамайды: олуртуқынта, йегірміке, т.б. Көне түркі тілінде сөз соңында с, ш дыбыстары алмасып айтылған. Қазіргі түркі тілдері бүл жағынан екіге бөлінеді, с дыбысын айтатын тілдер қазақ, қарақалпақ, ноғай, хақас, якут, сары үйғыр, ш дыбысын айтатын тілдер қырғыз, үйғыр, өзбек, түрікмен, азербайжан, түрік. К өне түркі тілін дегі бүл қ ү б ы л ы с сол тіл қ ү р ам ы н а кірген диалектілердіңізі болуыкерек. Сол сияқты, а ~ ы , е ~ і дыбыстарының сәйкес қолданылуын да сондай қүбылыс деп қараған жөн: ал~ыл~ іл, “алды ”, ана ~ ене, “ана ”, т.б. Көне түркі тіліндегі сингормонизм де, қазіргі тілдердегі сияқты, бірінші буынның сапасына негізделеді, бірінші буын жуан айтылса қалған буындар да жуан, жіңішке айтылса қалған буындар да жіңішке айтылады. Д егенм ен, көне түркі тіліндегі сингармонизм буын гармониясы түрінде көрінеді: қатаң дауыссыздар жуан дауысты- лармен, “ж үм сақ” дауыссыздар жіңішке дауыстылармен тіркеседі. Дауыссыздардың қатаң-үяң болып үндесуі ілгерінді ықпал түрінде де, кейінді ықпал түрінде де көрінеді. Қ а таң д ау ы ссы зд ан со ң қ а т а ң д ау ы ссы з ай ты лад ы , ү яң дауы ссы здардан соң ү яң дауы ссы з айтылады: ташқа, төкті, қырқызда, қатыгды. Ескерткіштер тілінде үнді дауыссызға аяқталатын жалгыз ғана түбір сөз бар: ол — бар, бүл сөзге үяңнан басталған қосымша жалғанады: барды: л, р, м, н үнді дыбыстарына аяқталған сөз негіздеріне көбіне т, қ, к қатаң дауыссыздарынан басталатын қосы мш алар жалганады: бол-ты, қыл-тым, йылқы, көр-ті, т.б. Үнділер мен қатаңдардың тіркесі түркі тілдері үшін әдеттегі қүбылыс емес. Көне түркі тілінің бүл ерекшелігі ол тілде үнділердің қатқыл айтылуының нәтижесі болу керек дейтін жорамал бар. Дегенмен, бүгінгі түркі тілдерінің қүрамында үнді мен қатаң дауыссыздар тіркесі айтылатын тарихи туынды сөздер едәуір бар: арқа, салқа (салқа- салқа), алты, жеті, ерке, серке, т.б. Бүлар жоғарыда аталган жорамалды дәлелдемесе керек. Ілгерінді ықпаддың түрлері мына тәрізді болып келеді: қг >ққ >қ, баяықга > балыққа > балықа (қалага), йоқгару > йоққару > йоқару 48 (жогары, жогарыга); тд > тт > т. ігітдім > ігіттім > ігітім > (иілттім); не > чч > ч. қорқынчсыг > қорқынччыг > қорқьшч. Кейінді ықпалдың түрлері мына тәрізді: тд > дд > д: йаратылдым > иаратыддым; йаратыдым > йаратдым; кг > гг >* г: йүкгерү > йүггеру > йөгөрү (жоғары). Коне түркі тілінде мына тәрізді дыбыстық өзгерістер бар. Қимыл есімдерінің соңғы дауыссызы (көбіне сибилянт дыбыстар) түсіп қалады (акопа): қапыг > қапы (қақпа). Сөз ортасында, сөз соңында екі дауыссыздың бір дыбысқа үласуы (контракция) бар: ан+гар (барыс қосымшасы) > аңгар > аңар, келін + гун > келін + гун > келін. Сөз ортасында жеке дыбыстың, не дыбыс тіркесінің түсіп қалуы кездеседі. Бүл арқылы екі буынды соз бір буындыға, үш буынды — екі буындыға айналады: огулу > оглу, тачық > чық, йаңылуқ > йаңлүқ, т.б. Түбірдің соңғы дыбысы дауыссыз болса, аффикстің басқы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|