Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қ, к, г, г
дыбыстары түсіп қалуы кездесіп отырады: қүлгақ > қүлақ, йазган > йазан. Бүл ерекшелік кейін тек оғыз тілдерінде ана түрақталып қалды. Метатеза (дыбыстардың орын алмастыруы) да кездеседі: йагмур > йамгыр (жаңбыр), қошны > қоншы. Түбір қүрамында да, аффикстер қүрамында да мына томендегідей дыбыс сәйкестіктері бар: дауысты дыбыстар — е ~ і; ел ~ іл (ел), те ~ ті (де, деді), а ~ ы ~ у; турақ ~ туруг, татыг ~ татаг (татым). і ~ ы; іс ~ ыс, бың ~ бың, і ~ у; кәпір ~ көпур, сіпір ~ сыпыр, ы ~ у; қүры ~ қуру (қура), тоқы ~ току, о ~ у; сок ~ сук (сөгу, урысу), о ~ у; ы ~ қотрул ~ кутрул (куылу). Дауысты дыбыстардың мүндай сәйкестігі түркі тілдерінің кейін қалыптасқан екі тобын танытады: аффикстер қүрамында езулік ашық дауыстыларды қолданатын тілдер және аффикстер қүрамында езулік қы саң дауыстыларды қолданаты н тілдер. Қ а зақ тілі, қы п ш ақ тобындағы басқа да тілдермен бірге, соңғы топқа жатады. Дауыссыз дыбыстар — б >м, бен~мен, бің ~ мің. Бүл ауысу, яғни соңында н, ң дыбыстары айтылған сәздің басында б дыбысының м-та. ауысуы кейінді назализацияның (мүрын жолды дыбыстардың кейінді ықпалы) нәтижесі де болуы мүмкін. б ~ в ~ й: еб ~ ев ~ ей (уй), себ ~ сев ~ сей (сүй). п ~ б: пыш ~ быш (пісу, пісіру). б ~ п в/ф: қабса ~ қапса ~ кавса (қорша). б ~ в г/г: суб ~ сув ~ суг ( су) ч ~ й: чач ~ йач (шаш). 4-16 4 9 д/т ~ дз/зс ~ дж/й: ада ~ ата, йад ~ йат ~ йадз (йаз) ~йас ~ йад ~ йай (жай, жа). Көне түркі тілі қазіргі түркі тілдерінің барлығына да қатысты, барлығының да арғы түбі болып саналатыны белгілі. Сондықтан да ол тіл ерекш еліктері қүрам ы н ан бүгінгі түркі тілдерінің жеке топтарының барлығының да негізгі зандылықтары мен формалық ерекшеліктері кездеседі. Яғни, Орхон-Енисей ескерткіштері бүгінгі батыс және шығыс болып бөлінетін қыпшақ, .огыз, қарлүқ, булгар тектес тілдердің барлыгының да негізгі ерекшеліктері мен түлғалары табылады. Қ азақ тілінің негізін қүрауш ы тіл — қ ы п ш ақ тілі (немесе қыпш ақтар тілдері) екені белгілі. Қыпш ақ тілінің сыпаты бізге ең алдымен “ Кодекс куманикус” арқылы, Египеттік мамлюктердің тілінің ескерткіштері арқылы белгілі. Сол ескерткіштер материалдары бойынша коне қы пш ақ тілі фонетикасы мына томендегідей’ : дауысты дыбыстар: а, е, о, ө, ы, і, у, у, яғни, 8 дауысты дыбыс қолданылған. Коне қы пш ақ тілі сингармонизм заңдылығын (буын үндестігін) қатаң сақтаған тілдің бірі. Ал дауыстылардың еріндік үндестігі ескерткіштер тілінде бір сыпатты емес. Айталық, аш ық ерін дік соз басы н да айты лса, соз соңы нда қы саң еріндіктер қолданылады, ал соз басында қы саң еріндік айтылса, соз соңында да қы саң еріндік айтылады. Сонымен қатар, кейде сөз басындағы а, е, ы, і дауыстыларынан кейін езулік қысаң дыбыстарымен қатар еріндік ашық, еріндік қысаң дауыстылар айтылуы да мүмкін: йаргула, йеңул, сатуқчы, т.б. Бүл ф актілер қы п ш ақ тілдері де (немесе ескерткіш тер тілі) еріндік гарм он и я ж ағы н ан біры ңғай бол- 2мағандығын корсетеді. Қыпш ақ тілінде, сондай-ақ кейбір сөздердің түпкі созы лы ңқы дауыстыларымен айтылу фактісі бар (мүндай өзгешелік Махмуд Қаш қари “Диванында” да кездеседі). Қыпш ақ тілінің вокализм жөніндегі үлкен ерекшелігі: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|