Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
АРАБ ӘЛІПБИІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТҮРКІ ЖАЗУЫ –
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| АРАБ ӘЛІПБИІНДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТҮРКІ ЖАЗУЫ –
ТҮРКІ БІРТҰТАСТЫҒЫНЫҢ ТАРИХИ НЕГІЗІ М. Б. Сабыр Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университетінің профессоры, ф.ғ.д. Жазу адамзат өркениетіндегі ең ұлы жаңалықтардың бірі. Көне түркілер та- рихын тасқа жазып, ұрпаққа аманттап кетті. Қазақстан Республикасы президенті Н.Назарбаевтың жақында жарияланған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы зиялы қауым күтіп жүрген құнды мәселелерді күн тәртібіне шығарды. Мақалада жазу тарихына тоқтала келіп, «Халқымыз Ислам дінін қабылдаған соң руникалық жазулар біртіндеп ысырылып, араб тілі мен араб әліпбиі тарала баста- ды. Х ғасырдан ХХ ғасырға дейін, 900 жыл бойы Қазақстан аумағында араб әліпбиі қолданылды»,-деп [1]атап көрсетті. Ислам діні мен ғылымының өркендеуі араб жазуының енуіне себеп болды. Сол заманның ғұламалары өз тілдерімен қоса араб тілін жақсы меңгеріп, өз шығармаларын араб жазуымен жазуды үрдіске айналдыр- ды. Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесі араб әліпбиіне икемдеп қолданған Махмуд Қашқари болатын. П, ж, дж, ф, ғ, г, ң дауыссыз дыбыстарын түркі тіліне тән ды- быстар деп айрықша атап көрсетеді. Осы араб әліпбиіне негізделген біртұтас түркі әдеби немесе жазба тілі қалыптасты. «Алтын Орданың бүкіл ресми құжаттары мен халықаралық хат-хабарлары негізінен ортағасырлық түркі тілінде жазылып келді»[1]. Орта ғасырда түркі тілі Еуразия құрлығында ұлтаралық қатынас тілі болып, өркенін жайды. Орта ғасыр жазба мұраларының дыбыс жүйесі араб әліпбиімен белгілі бір жүйеде таңбаланып отырған. Мәселен, Құтыптың «Хұсрау мен Шырын» поэмасында 9 дауы- сты дыбыс қолданылған: а, ә, е, о, ө, ы, і, у, ү. Бұл дыбыстар араб жазуымен таңбаланған. А – ашық, езулік, тіл арты фонемасы. Мәтінде ا әрпімен таңбаланған және сөздің барлық позициясында кездеседі: абушқа - қарт, ав – аңшылық, адаш – дос, адақ - аяқ, араба – арба, башақ - өткір жебе т.б. Ә - ашық, езулік, тіл алды фонемасы. Мәтінде ا әрпімен таңбаланған. Сөздің барлық буындарына тән: әвдәш - әйел, жолдас, әврәк - үйрек, әвкәлән - өкпелеу, бәклә - сақтау, диванә - диуана т.б. Ә - фонемасы көне түркі тіліндегі дауысты дыбыстар- мен салыстырғанда көзге оқшау көрінеді. Орта ғасырлардың алғашқы кезеңіндегі жазбаларда мұндай фонема ұшырамағанмен XІV ғасырда жиі қолданыла бастаған. Түркітануда ә фонемасы түркі тілдерінің бірсыпырасында шығыс тілдерінің әсерінен қалыптасты дейтін пікір орныққан. Алайда Н.А.Кононов VІІ – ІX ғасырлардағы көне түркі ескерткіштерінде жіңішке, ашық ә фонемасы болғанын айтады [2, 60]. Қазіргі қазақ тіліндегі ә дыбысы туралы әртүрлі пікірлер бар. Қазақ тілінде ә дыбы- сы барлық позицияда қолданылады. Бірақ жазылуда а әрпімен беріліп көптеген ала - құлалықтарға жол беріліп жүр. Қазақ тілінің дыбыс жүйесін көптен зерттеп жүрген ғалым С.Мырзабеков а және ә артикуляциялық (жақ, ерін) жақтан жуық фонемалар. Олардың арасындағы алмасулардың сыры осында жатса керек дейді [3, 45]. 215 Е – ашық, езулік фонема. Мәтінде ى әрпі арқылы берілген. Көбіне сөздің бірінші буынында қолданылады: ев - үй, егил – еңкию, еркліг – ерікті, елліг – елдік, иемиш – жеміс т.б. О – ашық, тіл арты, еріндік фонема. Мәтінде و әрпі арқылы таңбаланған, кейбір кірме сөздерде болмаса негізінен алғашқы буында кездеседі: ойан – оян, ойағ - қырағы, тоңуз – шошқа, торға – кесу, қошун - қосын, әскер т.б. Ө - ашық, тіл алды, еріндік фонема. Мәтінде و әрпімен белгіленген. Бірінші, екінші буындарда қолданылады. Мысалы, өг – ой, өгдү - мақтау, өзрүл – таңдау, өгүтлә - кеңес беру, дөрт – төрт, көкүс – кеуде т.б. Ы - қысаң, тіл арты, езулік фонема. Мәтінде ى әрпі арқылы берілген. Сөздің екінші және кейінгі буындарында, сондай-ақ қосымшаларда қолданылады: ывуқ - елік, ығлат – жылат, тынығ - дем, тыйлығ - тыйылу, суварыл – суарылған т.б. Ы көне түркі кезеңінен келе жатқан үш дауысты (а, ы, у) фонеманың бірі. Қазіргі қазақ тіліндегі ы тарихи жағынан бірде а дыбысының тарихи баламасы болса (мысалы: тырт – тарт, ындығ - андағ), бірде делабиализация (еріндіктің езулікке айналуы) процесінің нәтижесі бо- лып шығады. Мысалы, турна – тұрна – тырна т.б. І - қысаң, тіл алды, жіңішке, езулік фонема. Мәтінде ى әрпімен таңбаланады да сөздің барлық шенінде кездеседі. Мысалы, ібліс – жын, івәклік – асығыстық, івән – сол кез, қысқа уақыт, ідіш – ыдыс, ічім - ішімдік т.б. Қазақ тіліндегі і көп реттерде көне түркілік және орта түркілік осындай дыбыстың жалғасы. Соның орныққан түрі деп қарауға болады. Көне түркі тіліндегі жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|