Хіх ХХ ғасырлардағы классикалық емес еуропа философиясы
Герменевтика және «постструктуралистік – постмодернистік кешен»
жүктеу/скачать 0,88 Mb.
|
| Герменевтика және «постструктуралистік – постмодернистік кешен»
Герменевтика (грек. Hermeneutikos - мағына беру) - Көне грек мифологиясындағы Гермес адамдарға құдайдың қалауын жеткізуші, құдайға адамдар мұқтажын жеткізуші құдай ретінде белгілі. Герменевтика терминінің әр түрлі мағынасы бар. Ол мәтіндерді ұғындыру, түсндіру өнері, аудару өнері, түсіну теориясы. Герменевтиканың негізгі сұрағы: Түсіну қалай мүмкін? Герменевтиканың зерттеу нысанасы (пәні) – мәтін (текст) Герменевтиканың негізгі ұғымдары: мәтін, түсіну, диалог; “Герменевтикалық үш бұрыш”- мәтіннің авторымен, мәтінмен, және оқырман арасындағы өзара қатынас; “Герменевтикалық шеңбер”- таным процесінің оралымдық(цикл) сипаты. Ертеде діни, тарихи, көркем шығармаларды түсіну, түсіндіру оңайға түспеген. Орта ғасырда теолог-схолостар қасиетті кітаптардағы ( Ескі Өсиет, Жаңа Өсиет. Інжіл (Библия)) діни идеяларды түсіндірумен айналысқан. Герменевтиканың қалыптасуына үлкен үлес қосқан Ф. Шлеиермахер. Ол мәтіндерді ұғындырудың –грамматикалық және психологиялық екі әдісін атайды. Бірінші әдісі арқылы “тілдің рухы”, екіншісінің көмегімен- “автордың рухы ” ашылады. Мәтінді түсіндіру автормен оқырманның арасы жақын болғанда нәтижелі болады. Егер автор оқырманнан алыс болған жағдайда, мәтіннің мазмұны ешқашанда оқылмайды. Түсіну, ұғыну екі жолмен іске асады: дивинация- шығарма авторының жанына бойлап ену, сезіну, не айтқысы келгенін аңғару:; салыстыру- мәтіннің жасырын мағынасын ашу. Ғалымдар тарихи деректерге герменевтика әдісін қолданғанда бірнеше факторларды есепке алуы керек. Автор тарихи құжаттың мәтінін жасағанда оның мәдени ортасы, білімі, әлеуметтік жағдайы т.б. факторлар әсер етеді. Сол заманда билік басында кім тұрса, оныңда автордың тарихи құжатына әсері тиуі мүмкін. Соғыс немесе саяси күрес кезінде автор екі оттың арасында қалады, яғни тарихи оқиғаны ештене қоспай жазып шығуға мүдделі және басына қауіп-қатер төнсе тарихи шындық өзгеріп кетуі мүмкін. Сондықтан, мәтіннің авторының ішкі дүниесіне терең бойлап, оның образына кіру қажет. Герменевтикаға философиялық бағыт берген неміс ойшылы Гадамер. Негізгі идеяларын “Ақиқат және әдіс” атаулы еңбегінде мазмұндайды. Философияны Гадамер мәтінді түсінудің амалы деп біледі. Философия обьективті дүниемен айналыспайды, тіпті оны білмейді. Герменевтикалық әдіс әртүрлі мәтіндерді, ескерткіштерді, мәдени өмірдегі оқиғаларды түсіндірумен шектелмейді, олардың мағынасын ашуға көмектеседі. Біздер, өз заманымыздың мәдениетін білеміз, түсінікті деп ойлаймыз. Шындығында, қазіргі мәдениет мыңдаған жылдардағы адамзат тарихының нәтижесі. Оның түп-тамыры көне тарихта, аңыздарда. Адам өмірінің барысында тәжірибе жинақтайды. Ол тәжірибенің көбі өткен ұрпақтардың еншісі. Өткен ұрпақтың тәжірибесін бүгінгіге, бүгіннен келешекке жеткізу кітаптар-мәтіндер, «тіл» арқылы іске асады. Болмыс – дейді Гадамер адамнан тәуелсіз субстанция – тіл. Адамдар тіл арқылы көмкерілген дүниемен, яғни тілге түсірілген дүниемен істес болады. Біздер тілдің «ішінде өмір сүреміз» және саналы өмірімізде одан бір минутқа шыға алмаймыз – дейді Гадамер. Тілдің көмегімен заттарды атаймыз, онсыз зат жоқ . Осыдан, философияның лингвистикалық табиғаты диалог (сұхбат) арқылы ашылады. Сұхбат адамдардың бір бірімен пікір алысуымен шектелмейді, ол мәтінмен интерпретатордың арасына «орналасқан». Зертеуші, интерпретатор тарихи және әдеби мәтіндерге сұрақ қоя білуі керек, сонда ғана өткен мен бүгінгінің арасындағы сұхбат «сұрақ-жауап» формасында іске асады. Герменевтер сұхбатты әлеуметтік қатынастың тәжірибесі ретінде бағалайды. Структурализм, постструктурализм және постмодернизм – ХХ ғасырдың екінші жартысындағы философиялық бағыттар. Структурализм, постструктурализм, постмодернизм – ХХ ғасырдың екінші жартысында Батыс еуропада таралған жаңа философиялық. Осы философиялық бағыт философиялық білімнің мазмұнын пәнаралық тұрғыдан қарастырады. Философиялық зерттеудің обьектісі жаңа мағына іздегенде түсіндіруге тұрарлық көрінген мәтін. Мәтін (текст) деп информация алуға болатын, жасырын мағынасы бар көрінген белгілердің жүйесін айтады. Сондықтан осы бағыт зерттеудің дәстүрлі философиялық амалдарынан басқа гуманитарлық ( филология, тарих, саясаттану ) әдістерді қолданады. Осы бағыттың негізін қалаушы Фердинанда де Соссюр. Деконструкция ( лат. de... – бір нәрсені жоқ ету, алып тастау ) принципі. Деконструкция әдеби мәтіндерді зерттеудің ерекше методологиясы ретінде мәтіндердің ішкі қайшылығына, оқырман түгіл автордың өзіне белгісіз ( Деррида оны «ұйқыдағы» дейді)жасырын сырларын табуға талпынады. Деконструктивизмді сыртынан қарасақ герменевтикалық дәстүрмен байланысты сияқты көрінуі мүмкін. Герменевтиканың мақсаты – мәтінді түсіну және оны түсінудің амалын беру болса, деконструктивизм түсіну факторына онша мән бермейді. Мәтіннің өзі (формасы жағынан, міндетті түрде мағынасы жағынан емес) мәтіндік формасы бар көрінген мазмұнға шешуші әсер етеді . Риторика заңдары, метафоралар көркем және ғылыми болсын, көрінген мәтінге әсер етеді. Осының негізінде «нарратив» (баяндау әңгімесі) концепциясы құрылады. Осы теория бойынша дүние «әдеби» дискурс формасында танылуы мүмкін. Жаратылыс тану ғылымдарының өкілдері, мысалы физиктер «ядролық бөлшектердің» тарихы туралы әңгімелейді. Осындай тарихты әңгіме арқылы жеткізу мәдениетке тәуелді, яғни трагедия немесе комедия формасында іске асырылады. Классикалық структурализмге қарағанда пострктурализм түсіндірудің рационалистік схемасын сынайды. Классикалық структурализм өзінің міндетін бастапқы түсіндіру схемасын іздеумен айланысты. Ондай схемалар алғашқы қауымдық санада болған, бірақ біздерге өркениет жасырып жетпеген. Дегенменде, қазіргі мәдениет құбылыстарын түсіндіре алады. Классикалық структурализмнің нақты ғылымдарға бағышталған сциентистік сипаты байқалды. Поструктурализм, керісінше, адам және дәуір «мәжбүр» еткен түсіндіру схемасын қабылдамайды, өйткені олар бар жағдайда біреулер ойлап тапқан схемаға күшпен енгізуге талпынады. Постструктурализм ойдың еркін шарықтауын қалайды. Классикалық философия үшін қарапайым сана ағартушылық қызметтің аланы деп есептелсе, ал жаңа ситуацияда қарапайым сана философиялық ізденістердің маңызды обьектісі. Постструктурализмнің және деконструктивизмнің теориялық алғышартын қалыптастырушысы француз философы және әдебиетшісі Жак Деррида. Оның философиялық жұмыстарының негізі («грамматология») құрылымсыздық идеясы, ал интерпретация деп сөзді ойнатуды айтады. Грамматология бойынша «жазулар» (мәтінді Деррида осылай атайды) ертедегі жазулардың жалғасы. Сондықтан, классикалық философия ойдың өмір сүруінің негізінен айырылып қалады. Осыны ескеріп, Деррида мәтінді дәстүрлі зерттеудің орнына, оның (мәтіннің) құрылымын деконструкциялап логикасын, рационализмін бұзуды ұсынады. Француз философ Мишель Фуко тарихты зерттеуге көп мән береді. Тарих Фуконың пікірінше бір-бірімен байланысқан құбылыстардың тізбегі емес, керісінше әртүрлі және тұйықталған оқиғалардың кездейсоқ жиынтығы. Классикалық дәстүр тарихты үздіксіз процесс ретінде түсіндіреді. Фуко керісінше тарих өзімен тұйықталған әртүрлі эпистемалардың жиынтығы. Эпистемалардың арасында байланыс жоқ, олар бір-бірін кездейсоқ алмастырады. Эпистема – қарастырып отырған дәуірдің құрылымдық байланыстары, осы дәуірге тән іс-әрекет, ой. Эпистема – Фуконың «Сөздер мен заттар» , «Гуманитарлық білімнің археологиясы» атаулы еңбегінің негізгі ұғымы. Жаңа замандағы Еуропа мәдениетінен Фуко үш эпистеманы бөледі. Олар қайта өрлеу (16ғ.), классикалық рационализм (17-18ғ.) эпистемалары. «Сөздер» мен «заттар» арасындағы қатынас осы дәуірлердің ойлау ерекшелігіне ықпал жасайды. Швейцар әдебиетшісі Ролан Барт деконструкциясының негізгі ұғымы – автордың өлімі. Егер герменевтикада мәтіннің авторы маңызды болса, деконструктурализмде мәтіннің өзі маңызды, ал авторды ескермеуге болады. Автордың мәтінге салған мағынасын деконструкивистер іздемейді, керісінше олар көп мағыналығына мән беріп ойдан қосып жалғастырады. жүктеу/скачать 0,88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|