Хрестоматия ежелгі дәуір әдебиеті ббк 84(0)3 е 33 «Қазақ әдебиетінің тарихы»

1. 
   Білге Тонукук,
   

Түрк будун табғачқа көрүр ерті.

Табғачда адурулту, кан-ланту.

Канун кодуп,

Табғачқа йана ічігді,

Теңрі анча теміс

ерінч:

2. 
   Қанун қодуп,
   

Ічікдүк үчүн

Теңрі өлүтміс ерінч,

Түрк будун өлті.

Алкунту, йоқ болту.

Түрк сір будун йерінте

бод қалмаду.
4. Ыда ташда қалмусу

Кубрануп, йеті йүз болту. Екі үлүгі атлуғ ерті,

Бір үлүгі йадағ ерті.

Йеті йүз кісіг удузуғма,

1. 
   Білге Тоныкөк³⁰
   

Түркі халқы (ол кезде) табғаштарға бағынышты еді.

Түркі халқы, ханы болмай,

Табғаштардан ажырады, хандық құрды.

Хандығын тастап,

Табғашқа қайта бағынды.

Тәңірі (сонда) былай деген екен:

Хан бердім,

Бағынғаның үшін (басқаға)

Тәңірі (сені) өлімші етті, Түркі халқы қырылды. Әлсіреді, жойылды.

Түрк – сір халқы жерінде тіршілік қалмады.

Жиылып, жеті жүз болды.

Екі бөлігі атты еді,

Бір бөлігі жаяу еді.

Жеті жүз кісіні ерткен

Йағмусу бен ертім –

Білге тоныкук.

Қаған му кусайур тідім

Сакунтум: Турук буқалу, Семіз буқалы

Арқада білсер, –

Туруқ буқа тійін

Білмез ерміс – тійін.

Анча сакунтум.

Анта кісре теңрі біліг бертук үчун

Өзүм өк қаған қусдум. Білге Тонукук, бойла бағатарқан бірле,

Берійе табғачуғ,

Өңре Құтануғ,

йурайа Оғузуғ – үкүс өк

өлүрті.

– Ілесіңдер, – деді.

Ілескен мен едім –

Білге Тоныкөк.

Хан сайласам ше?– дедім,

Ойладым: Арық бұқаның,

Семіз бұқаның

Артта (барын) білсе де,

Арық бұқаны дедім,

Айыра білмес дедім. Осылай ойладым.

Сөйтіп, тәңірі ақыл берген соң

Өзім оны қаған еттім. Білге Тоныкөк – бойла баға тарқанмен
(Мен, Елтеріс, қаған болайын) деді.

Түстікте – табғашты, Шығыста – құтаңды, Терістікте – оғузды өте көп қырды.

Саб есі бен көртүм.

Чуғай кузун,

Қара кумуғ олурур ертіміз.

Кейік йійү, табусған йійү,

олурур ертіміз.

Будун боғзу тоқ ерті,

Йағумуз тегіре учук тег

ерті,

Біз чег ертіміз.

Оғуздантан көрүг келті,

Табачғару Куну Сеңүнүг удмус,

Қутаңғару Тоңра семіг

удмус.

Азқуна түрк будун йоруй-

ур ерміс,
10. Қағану алп ерміс,

Айғучусу білге ерміс.

Ол екі кісіг бар ерсер,

Сені – табғачуғ өлүртечі

тірмен,

Өңре қутануғ өлүртечі

Бені оғузуғ өлүртечі өк

тірмен.

Сөз иесі мен болдым. Шұғай құзында,

Қара құмда отырушы едік,

Киік жеп, қоян жеп оты-рушы едік.

Халық тамағы тоқ еді, Жауымыз тегіс жыртқыш құстай еді.

Біз жемтік едік.

Осылай отырған шақта Оғуздардан елші келді,
Елші сөзі мынадай: Тоғыз оғуз халқына хан сайланды, – деді. Табғаштарға Күн Сеңүнді жіберді,

Құтандарға Тоңра Семді жіберді

Сөзді былай жіберді:

Аз ғана түрк халқы көш-пелі еді,

Ол екі кісі тірі тұрса,

Сені – табғашты қыра-

ды, – депті,

Шығыста құтаңды қыра-

ды, – депті,

Мені – оғузды қырады, –

депті.

Қутаң, өңденйен тегі!

Түрк сір будун йерінте

іді йорумазун!

Усар, іді йоққусалум! –

тірмен.
12. Ол сабуғ есідіп, Түн удусукум келмеді, Күнтүз олурсукум келмеді,

Анта өртү қағанума өтүн-түм.

Анча өтүнтүм:

Табғач, Оғуз, Қутаң –

Бу үчегү қабусур қалта-

чу, біз
13. Өз ічі-тасун тутмус тег, біз.

йуйқа ерікліг топлағалу үчүз ерміс.

йінчге ерікліг үзгелі үчүз, Йуйқа қалун болсар, Топлағулуқ алп ерміс,

Құтаңдар, шығыстан ша-быңдар!

Мен терістіктен шабайын!

Түрк – сір халқының жерін жат баспасын!

Сол дұшпанды жояйық! – депті.
Осы сөзді есітіп, Түнде ұйқым келмеді, Күндіз отырғым келмеді.

Ақыры, кағаныма өтіндім.

«Табғаш, оғуз, құтан –

Бұл үшеуі біріксе, біз

Өз іші-тысымызды ұстап қала алмаспыз³¹.

Жұқаны бүктеу – оңай.
Жіңішкені үзу – оңай.

Жұқа қалыңдаса,

(Оны тек) алып бүктейді.

Үзгүлүк алп ерміс.

Өңре – Қутаңда,

Берійе – Табғачда,

Қуруйа – курданта,

Йурайа – оғузда,

Екі-үч бің сүмүз, келтечіміз бар мү, не?

Анча өтүнтүм.

15. Қағанум, бен өзүм білге

Тонукук өтүнтүк өтунү-чүмін есідү:

Көнлунча удуз, –

тіді.

Өтүкен йышғару удузтум.

Біз екі буң ертіміз, Сүңүсдіміз,

Теңрі йарулқаду... йаңдуқ.

Үгүзке түсді, йаңдуқ.

Йолта йеме өлті күк.

Анта өртү Оғуз қопун

келті келүртім өк.

(Оны тек) алып бүктейді

Шығыста – құтанға, Түстікте – табғашқа, Батыста – құрданға, Терістікте – оғызға

Екі-үш мың қолмен бара аламыз ба?

Осылай өтіндім.

Қағаным мен өзім –

білге

Тоныкөк өтінген өтінішімді тыңдады:

деді.

Өтүкен қойнауына баста-дым.

Тоғлада³² сиыр көлікті

оғуздар кездесті.

Біз екі мың едік.

Соғыстық,

Тәңірі жарылқады, жеңдік.

Өзенге түсті, жеңдік.

Жол үстінде өлді көп.

Сөйтіп, оғуз түгел бағын-ды.

Бен езім білге Тонукук

Өтүкүн йеріг конмус, те-

йін есідіп,

Берійекі будун, куруйақу,

йурйақу,

Біз екі сү болту.

Түрк будун олурғалу,

Түрк қаған олурғалу, Шаңтүң балуққа,

Талуй үгүзке

Тегміс йоқ ерміс.

Қағанума өтүнүп, сулет-дім.
19. Шантуң балуққа,

Талуй үгүзке тегүртім,

Үч отуз балуқ суду.
Усун бунтату йуртда йату

қалур ерті.

Табғач қаған иағумуз

ерті,

ті,

Өтүкен жеріне,

Мен өзім – Білге Тоныкөкті

Өтүкен жеріне келді де-генді есітіп,

Түстік халықтар, батыс-тық, терістік,

Шығыстық халықтар келді.

Біз екі (бөлек) қол болдық.

Түркі халқы отыратын, Түркі қағаны отыратын, Шантуң қаласына,

Теңіз өзеніне

(Әлі) жеткен жоқ едік. Қағаныма өтініп, аттан-дым.
Шантуң қаласына,

Теңіз өзеніне апардым,

Жиырма үш қала тал-

қандалды,

Үйсін бұнтату жұртын

жайладық.

Табғаш қағаны жауымыз еді,

Он оқ қағаны жауымыз

еді.

Алтун йус үзе қабусалум-

тіміс,

Анча өглесіміс:

елім, тіміс,

Аңару сүлемесер,

Қач нең, ерсер, ол бізні, –

Айғучусу білге ерміс,

Қач нең ерсер, өлтүртечі күк;

Учегүн қабусуп сүлелім

Ану йоққусалум, – тіміс.
Түргес қаған анча тіміс:
Бенің будунум анта өрүр, тіміс
22. Түрк будун йеме бұлғанч ол тіміс.

Оғузу йеме танқанч ол

тіміс.

Ол сабун есідіп,

мез ерті,

Олурсуқум келмес ерті,

Анта сакунтум...

...Сүлелім, – тідім,

Ол үш қаған кеңесіп:

Алтын қойнауына жетейік, – десіпті,

Былай кеңесіпті:

Шығыста – түркі қағанын шабайық десіпті.

Егер де шаппасақ,

Құртады қалайда бізді,
Қағаны алып екен, Ақылгөйі – білгір екен.

Қайтсек те қыратыны

анық;

Үшеуіміз бірігіп аттанайық,

Түргеш қағаны былай депті:

Менің халқым дайын, депті.

Түрк халқы толқуда – депті,

Оғуздар да дағдаруда... депті

Ол сөзді есітіп,

Түні бойы ұйқым келме-

ді,

Сөйтіп, ойландым...

...Соғысамыз... дедім

Тумус, – тійін есідіп,

Йолун йорусар, йарама-чу тідім...

Йерчі тіледім.

Ол йолун йорусар,

Унч тідім, сакунтум,

25. Қағанума өтүнтүм.

Атлат, – тідім.

Ақ термел кече, оғрақ-

латдум.

сөкдім.

Йадағұн, уғач тутуну,

ағтуртум.
26. Өңрекі ер йуғуру тегүрүп.

У бар бас асдумуз,

Йобалу інтіміз.

Он түнке йантуку туғ

ебірү бардумуз.

Йерчі ер йанулуп, боғуз-

ланту.

Бунадуп қаған

Суық дегенді есітіп,

Бұл жол жүруге жара-майды, – дедім...

Жершіл (жігіт) іздедім.

«Өзім Аз жеріненмін, оны біл, – деді, бір бекет бар, – деді

Одан өтіп (Ануға³³ барасыңдар. Сонда қонып

шықсаңдар, арғы жағы) бір аттық³⁴ болады»,–деді.

Сол жолмен жүрсе

Болар дедім, ойландым,

(Ойымды) Қағаны-

ма айттым.

Әскерді жылжыттым,

Аттаныңдар!.. дедім.

Ақтермелден³⁵ өте аял-

даттым.

қарды бұздым

Жоғарыға атты жетелеп,

Жаяу, таяқ тіреп шық-

тық.
Төмендегі ерлер жоғары шығып,

Шың басынан әрі астық.

Азаппенен (төмен) түстік.

Он түн дегенде тау етегі-

не әрең жеттік.

Жершіл жігіт жаңылып,

бауыздалды.

Қиналған қаған (Өзің)

бастай бер, – деді.

Атуғ уқабайур ертіміз...

Күн йеме, түн йеме

йелу бардумуз.

Қурқузуғ уқа басдумуз.
28. ...Сүнүгін ачдумуз,
Қану, сүсі тірілмес. Сүнүсдіміз,

Санчдумуз.

Канун өлтүртіміз.

Қағанқа куркуз будуну

Көгмен йусуғ ебірү келті-міз.

Түргес қағанта көрүг келті,

Сабу антег:

өңдеп қағанғару

сү йорулум

тісім,

Қағану алп ерміс,

Айғұчусу білге ерміс,

Қач нең ерсер

Сол сумен жүрдік,

Санағалы тоқтадық,

Аттарды ағашқа байладық.

Күн демей, түн демей

желіп бардық.

Қырғыздарды ұйқыда бастық.

(Жолымызды) сүңгімен аштық.

Ханы, әскері оянды. Соғыстық.

Шаныштық.

Ханын өлтірдік.

(Біздің) қағанға қырғыз халқы

Бағынды, жүгінді, қайттық.

Көгмен қойнауын айналып өттік,

Түргеш қағанынан елші келді. Сөз мынадай:

оң жағынан қағанға

қарай әскер жіберейік, –

депті...

егер аттанбасақ, ол бізді;

Қағаны алып екен,

Ақылгөйі кемеңгер екен,

Қалай етсек те

Түргес қаған тасуқмус,

тіді.

Он оқ будуну қалусуз

Табғач сүсі бар ерміс.

Ол сабуғ есідіп, қағанум: Бен ебгерү түсейін, – тіді.
31. Қатун йоқ болмыс ерті,

Ану йоғлатайун, – тіді,

Сү баруң, – тіді,

Алтун йусда олуруд, –

тіді.

Су басы Інел қаған,

тіді.

ду:

Қуйунуғ көңлүңче ай,

Бен саңа не айайун, –

тіді.

Келмез ерсер,

Тулуғ, сабуғ алу олур, –

тіді.

анық, – депті.

Түргеш қағаны аттанды, – деді,

Он оқ халқы түгелімен аттанды, – деді.

Табғаш әскері де бар деді.

Осы сөзді есітіп, қағаным: «Мен үйге қайтайын», – деді,

Қатыны өлген еді,
Соны жерлейін, – деді,

Әскермен (сен) бар,– деді.

Алтын қойнауында күт, –

деді.

Тардуш шады барсын...

деді.

Өзіме, білге Тоныкөкке,

Қолды өзің баста, – деді.

Жазала, білгеніңді істе,

Мен саған не айтайын (басқа), – деді.

Қол қосылса, күш өсер, Келмесе егер.

Тіл, сөз³⁷ алып отыр...

деді.

Алтын қойнауында тостық.

Қағану сү тасукду

Он оқ сүсі қалусус тасуқ-

ду, – тір.

Йарус йазуда тірілелім, –

тіміс.

Қағанғару ол сабуғ ут (т) ум.

Қантайун.

Сабуғ йана келті:

міс.

ғул,

Бөг (ү), қаған баңару

анча айудмус.

Апа тарқанғару ічре

саб удмус: –

Білге Тонукук

Ануғ ол, өзі ол – аңлар
35. Сү йорулум... унамаң!

Ол сабуғ есідіп,

Сү йорутдум.

Алтун йышуғ йолмұзун асдум.

Ертіс үгүзіг кечігсізін кечдіміз.

Түн қатдумуз,

Болчуқа таң үнтүрү тегдіміз.
36. Тулуғ келтүрті, сабу антағ:

Йарус йазуда он түмен сү терілті, – тір.

Ол сабуғ есідіп,

Беглер қопан йаналум!

Бен анча тірмен:

Бен, білге Тонукук,

Алтун йусуғ аса

келтіміз,

Ертіс үгізіг кече келтіміз.

тідім.

Теңрі, Ұмай, удуқ Иер –

суб

Басы берті ерінч,

үкүс тійін,

Қағаны әскермен аттанды,

Он оқ әскері түгелімен аттанды, – деді.

Жарыс³⁸ жазығында жина-лайық десіпті.

Бұл сөзді есітіп,

Бұл сөзді қағанға жібер-

дім:

...Қайтейін?.. (дедім).

...депті,...

Асықпа, күзетшіні дұрыс-тап қой,

Қапыда қалма... депті,

Бөгі қаған маған

осыны айтыпты.

Апа – тарқанға жасырын сөз жолдапты:

«Білге Тоныкөк

Өзі айлакер, өзі пайымды.
Әскермен аттанамыз (десе) құптама!»

Осы сөзді есітіп, Әскерменен жорыққа шықтым.

астым.

Түн қаттық.

Болшыға таң ата жеттік.
Тілші келді, сөзі мынадай:

Жарыс жазығыңда он мың қол жиылды... деді.

Бұл сөзді есітіп,

Бектердің бәрі: қайтайық,

Мен былай дедім:

– Мен, білге Тоныкөкпін.

Алтын қойнауын асып келдік,

Ертіс өзенін кешіп келдік.
(Кім) келсе де батыр, – дедім.

(Олар бізді) білмейді, Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-су

Жеңіс берген екен,

Көп (екен) деп неге қашамыз,

Не басүналум,

Тегелім, – тідім.

Тегдіміз, йайудумуз.

Екінті күні (тағы) келті,
40. Өртче кузуп келті,

Сүңүсдіміз.

Бізінте екі үчү суңарча

артуқ ерті,

Теңрі йарүлқадук үчүн,

Үкүс тійін, біз қорқмадумуз,

Тардус шад ара

баду.

Йайдумуз,

тұтдумуз,

Ол оқ түн будунун сайу

утумуз.

Он оқ беглері, будун

қоп, келті,

Йүкүнті.
43. Келігме беглерін, будунун ітіп йұғур а-(ч)а будун тезміс ерті,

Он оқ сүсін сүлетдім.

Шаптық, Қудық.

Екінші күні (тағы) келді,
Өртше жанып келді,

Соғыстық.

Бізден екі-үш есе артық

еді,

Көп деп біз қорықпадық.

Тардуш шады айқасқа қатысты.

Жеңдік.

Қағанын тұтқындадық. Жабғысын, шадын сонда өлтірдік.

Сол түні ел-елге елші жібердік.

Осы хабарды есітіп,

Он оқтың бектері, халқы – бәрі келді.

Бағынды.
Келген бектерін, халқын жайғастырып жатқанда, біраздаған жұрт қашып кетті. Он оқтың әскерін аттандырдым.

Ану іртіміз.

йенчу үгүзүг кече,

Тінесі оғлу йатуғма

Бенлігег тағуғ...
45. Темір қапуғқа тегі іртіміз.

Анта йантуртумуз.

Інел қағанқа... тезірек тоқрусун

46. Анта йерүкі

Суқ баслуғ

Соғдақ будун қоп келті.

Ол күнте тетті түрк будун
47. Темір қапуғқа Теңісі оғлу йатуғма тағқа тегміс, іді йоқ ерміс.

Ол йерке бен, білге Тонықуқ тегүртүк үчүн саруғ

суз келүрті

Қудаңқа йеті сүңүсді.

Оларды қудық.

Інжу өзенін кеше,

Тінесі ұлының мекені Мәңгікөк тауынан (асы-рып),

Темір қақпаға дейін қудық.

Сол жерден қайтардық.

Інел қағанға сол кезде
Сұқ бастаған
Соғда халқы тегіс келді.

Ол кезде түрк халқы

Елтеріс қағанның ақыл-дылығынан, батырлығынан

Құтандармен жеті (рет) соғысты.

Оғуздармен бес (рет) со-ғысты.

Иағучусу й(еме бен) өртім,

Ілтеріс қағанқа...,

Түрк Бөгү қағанқа

Түрк білге қ...
51. Қапаған қаған...

Түн үдумату,

52. Күндіз олұрмату, Қузул қанум төкті,

Қара терім йүгүрті,

Ісіг-күчіг бертім оқ,

Бен өзім үзун йелмеч йеме ут(т) ум оқ,

Арқұй қарағұғ ұлғартдум,
53. Басунуғма йағуғ келүрүр ертім.

Қағанум сүлетдіміз,

Йаруклуғ йағуғ келтүр-

медім.

Төгүнлік атуғ йртмедім.

Ел йеме, будун йеме йоқ ертечі ерті.

Қазғантукун үчүн,
Удуғ өзүм қазғантуқум үчүн
56. Ел йеме ел болту,

Будун йеме будун болту.

Улуғ болтум.

Нең йердекті қағанлуғ

будунқа

Дем берушісі де мен едім. Елтеріс қаған үшін,

Түрк Бөгі қаған үшін,

Түрк білге қаған үшін,

Түнде ұйықтамадым,

Күндіз отырмадым. Қызыл қанымды төктім. Қара терімді ағыздым.

Күш-қуатымды аямадым. Мен өзім ұзақ жорықтарға да бастадым.

Арқый³⁹ күзетшілерін мо-

лайттым,

Қағаныммен (бірге) ат-

тандық.

Тәңірі жарылқады!

медім,

Елім, халқым жойылар еді.

жесінде,

тижесінде

Еліміз қайта ел болды,

Халқымыз қайта халық

болды.

Өзім қартайдым,

Қандай қағанат болмасын, оның халқының арасында

58. Түрк Білге қаған іліңе бітідім –

Бен білге Тонықуқ.

59. Елтеріс қаған қазғанмасар,

Йоқ ерті ерсер,

Бен өзүм, білге Тонықуқ,

қазғанмасар,

Бен йом ертім ерсер,

Бод йеме, будун йеме, Кісі йеме іді йоқ ертечі ерті.

Тонықуқ қазғантуқ үчүн, Қапаған қаған түрк –

сір будун йорудұқу.
Түрк Білге қаған, түрк – сір будунуғ оғуз будунуғ ігідү олурур.

оңбаған) табылса,

(онда) ол халықтың

қанша соры бар десеңші!

Түрк Білге қағанның

еліне (арнап) жаздырдым – Мен Білге Тоныкөк.

Елтеріс қаған жау-ламаса,

(Егер де) ол жоқ болса,

Мен өзім Білге Тоныкөк

жауламасам,

Немесе, мен (де) жоқ

болсам,

Ел де, халық та,

Жан да, ие де болмас еді.
Елтеріс қағанның, білге Тоныкөктің әрекетінің нәтижесінде, Қапаған қағанның түрк – сір халқы жасауда.

Түрк Білге қаған түрк – сір халқын, оғуз халқын көтеріп отыр.