Хрестоматия ежелгі дәуір әдебиеті ббк 84(0)3 е 33 «Қазақ әдебиетінің тарихы»

Оған өнер, білім, ақыл, ой берді.

145. Көңіл берді әрі тілін сайратты.

Ұят берді: (сондықтан) мінезі мен қылығы сынық.

146. Білім берді: адам бұл күндері [шырқау] биікке

көтерілді.

Ақыл берді: осының арқасында [шешілмейтін] түйін

шешілді.

Мың сан ізгілікке қол созады.

148. Білімді биік, ақылды ұлық деп есепте.

Бұл екеуі [Алланың] таңдаулы құлдарын [асқар]

биікке шығарады.

149. Бұл сөзге айғақ мынадай сөз келіп жетті.

Сол сөзді тыңда. Менің сөзімнен артығырақ,

150. Ақыл қайда болса, ұлықтық [сонда] болады.

Білім кімде болса, [абырой-атағы] жоғарылайды.

151. Ақылды ұғады, білімді біледі.

Білімді, ұғымды тілегіне жетеді.

152. Білім мәнісін біл. Білімді не деп айтады?

Білім алса, соның арқасында адам аурудан арылады.

153. Білімсіз кісілердің барлығы – ауру,

Ауруды емдемесе, адам тез өледі.

154. Кел бері, ей білімсіз, ауруыңды қарат,

Білімсіздік – сор, ал білімділік – бақыт.

155. Ақыл – мұрындық. Оны [бұйдалап] жетелеген ер

Тілегіне жетеді. Мың сан арманына жол табады.

156. Ер ақылға [ие] болса, [сынап] көр, пайдасы көп,

[Оған] білім қосылса, қадір-қасиеті артады.

157. Көрікті істердің барлығы да ақылменен істелген,

Бектер бұл дүниеде білімімен ерекше [сый-құрметке

бөленген].

158. Ақыл мен білімнің тілмашы – тіл.

Ердің мерейін көтеретін жүйрік тілді біл.

159. Тіл кісінің абыройын арттырады, бақыт әпереді.

Тіл кісінің беделін түсіреді, басын жарады.

160. Тіл – арыстан, көрмейсіз бе, есігіңде жатыр.

Ей, үйде отырмын деп алданушы, басыңды жейді.

161. Тілін тақылдатқан кісі не дейді, тыңда.

Бұл сөзді іске асыр. [Әрдайым] өзіңе үлгі ет.

162. Мені тіл аса көп азапқа салды.

Басым кесілмес үшін тілімді кесейін.

163. Сөзіңді күзет, басың кетпесін.

Тіліңді күзет, тісің сынбасын.

164. Жұрттың тілі – сүйір, сені сөз етеді.

Кісінің қылығы – кір, етіңді жейді.

165. Білімді [кісі] білім үйретті: тілге ие [бол].

Ей, тілдің иесі, басыңды күзет.

166. Сен өзіңе есендік қаласаң,

Керегі жоқ сөзді тіліңнен шығарма.

167. Тауып сөйлеген сөз білгенге саналады.

Білімсіздің сөзі өзінің басын жейді.

168. Көп сөзден артық пайда көрмедім.

Және сөйлегеннен олжа таппадым.

169. Көп сөйлеме. Аз сөйле бірер [ғана].

Мың сөздің түйінін бір сөзбен шеш.

170. Кісінің сөзден [беделі] көтерілді, патша болды.

Көп сөз басты жерге тығып, күл етті.

171. Көп сөйлесең, тіл безер мылжың дейді.

Және сөйлемей қойсаң, тілі жоқ мылқау дейді.

172. Егер осылай болса, тіліңді ұстарт.

Тілін ұстартқан кісі [биікке] көтеріледі.

173. Тіліңді күзетсең, басым күзетілді (де).

Сөзіңді қысқа етсең жасым ұзарды [де].

174. Тілдің талай пайдасы [да] бар, көп басылып қалма.

Тіл ара-арасында мақталса, ара-арасында мың сөгіс

[алады].

175. Демек, мұндай болса, [сөйлер] сөзіңді біліп айт.

Сөзің көр соқырға көретін көз болсын.

176. Білімсіз – аты шулы соқыр.

Кел, ей білімсіз, өнегелі білім ал.
* * *

227. Егер қолың ұзын болса, халықтың

Бәріне ісіңмен де, сөзіңмен де игілік ет.

228. Жігіттік кетеді, тіршілік өшеді,

Бұл түс сияқты дүниеден өзің көзді ашып-жұмғанша,

көшесің.

Ертең [о дүниеде] игі ас, киім-кешек болып оралады.

230. Ізгі кісі не дейді, тыңда!

Жортып жүріп өмір [алашасын] тоқыған ақыры өледі.

231. Көрмейсің бе, дүниеде небір жайсаң ер туды.

Біраз [уақыт] жүрді де, қайтадан өлді.

232. Бек пе, құл ма яки есті, ессіз бе?

Өзі өлсе, соқпақ [боп] аты қалады.

233. Енді орын кезегі саған да жетті,

Барлық ізгілікті сен жаса, ізгі [болып] өл.

234. Тірі өледі, ақыры жер төсенеді.

Кісі ізгілікпен өлсе, көрмейсің бе, аты тірі.

235. Екі түрлі ат тілде жүреді,

Бірі – жақсы, бірі жаман [болып] дүниеде қалады.

236. Ессіз – сөгіс, есті алғыс алады.

Қайсысын қалайсың? Өзіңді байқап көр...

241. Қайсысын қаласаң, бірінің пұшпағын иле.

Жаманды жақсы деп есептеп кейін өкінбе...

Баянсыз дүние қылығын саған ұқтырады.

392. Қызметі тұрақсыз, баянсыз қары дүниенің

Мінезі қыз [сияқты], қарасаң жасы шексіз.

393. Кейде қылқы қыз сияқты, мінезі сынық.

Сүйіндіреді, [бірақ] созсаң, қолын бермейді.

394. Сүюшіні сүймейді, киік сияқты қашады.

Қашқанға жабысады, аяғын құшады.

395. Кейде көрсе, әдемі безеніп жүгіреді,

Кейде көрмеген сияқты жерге қарайды.

396. Кейде көрсе, жүзін және тез бұрады,

Арбайды, қанша ұстағаныңмен өзін [әсте] бермейді.

397. Қанша бекті қартайтты, өзі қартаймайды,

Талай бекті жөнелтті, [өзінің] сөзі кесілген жоқ.

398. Дүниеде асқан білімділерге бас [болған] бек еді.

Осындай бектіктің арқасында дүние жас көрінді.

399. Бұл Күнтуды еді. Аты белгілі.

Даңқы дүниеге жайылған. Бақыты шалқыған.

400. Ісі әділ, мінез-құлқы түзу еді.

Тілі ақиқатты [ғана сөз ететін] әрі ойлы, көңілі бай.

401. Білімді бек еді. Сергек ақылды.

Жамандарға – от, жауға жұт еді.

402. Және ер жүрек еді. Жолы тура.

Бұл қылығы [оның абыройын] күннен-күнге

арттырды.

403. Қамқорлық жасау үшін саясат ететін еді.

Ал қамқорлық саясатпен жарасады...

407. Күнтуды Елік осы қылығымен

Күн, ай сияқты шырақ боп әлемді жарық етті.

408. Кім ақылды болса, оның [кім екенін] ұқты.

Кім білімді болса, оның [беделін] көтерді...
* * *

567. Айтолды кірді. [Елікке] көрінді, тізесін бүгіп.

Еліктің көңілі толды, көзі жайнап.

568. Елікке жүгінді. [Байқап] көр, сөзін ағытты.

Сөзі сүйсіндірді әрі өзі сүйіндірді.

569. Елік айтты: «Кімсің? Аты-жөнің қалай?

Қай жақтан келесің? Ел-жұртың қандай?»

570. Сабырлықпен Айтолды [Елікке] тіл қатты.

Білдің бе, өз сөзін әдептілікпен айтты.

571. Сабырлылық, әдептілік – ақылдың белгісі.

Ақылсыз кісілердің барлығы – мал.

572. Шайыр мына бәйітті осыған мегзеп айтты:

«Ісіңді бітіруге асықпа. Сабырменен жаса.

573. Іске аптығып-асығып кіріспе. Сабыр ет, шыда.

Асығып істеген іс ертең – өкініш.

574. Барлық істе асықпа. Шыда, өзіңді ұста.

Шыдаса құл [беліне] бектің белдігін байлайды».

575. Айтолды айтты: «Ей, бақытты Елік!

Қызметімен құлдың аты шығады.

576. Атым – қызметші құл. Көрсең, орным есікте.

Жасағаным – адамгершілік. Істегенім – құлшылық.

577. Саған келдім, арнайы ұзақ жол жүріп,

Бүгін тілегіме жеттім. Шөлім қанып.

578. Тілегім сол: «Сен мені [кері] қайтармай

Қызметіңе жақын тұт. Менен жеріме».

579. Бұл сөзді есітіп, көрдің бе, Елік сүйсінді.

Сынаған адамы ойындағыдай боп табылды.

580. Елік айтты: «Айтолды, сені көріп тұрмын.

Көркің де, қылығың да мені сүйсіндіреді.

581. Өз ыңғайыңа, сүйген ісіңе қарай қызмет ал,

Сарайда [бәрінен] асып, маған жақын бол.

582. Менен – сый, сенен қызмет болсын!

Қызмет [оңды] болса, бақыт есігін [айқара] ашады.

583. Бүгіннен бастап сен бөлінбей-жарылмай қызмет ет.

Қызмет етсе, бек қызметшінің еңбегін өтейді».

584. Жер сүйді, [содан соң] көр, Айтолды айтты: «Елік

Көзін салса, дәулет қолын берді [де].

585. Қызмет қылмақ үшін келдім, үйден шығып,

Ұзақ жол жүрдім, саған бет бұрып.

586. Қызмет қылушыға Құдай күш-қуат берсін.

Саған өз қызметін ұсынушыны [бәледен] сақтасын».

587. Түрегелді. Сарайға сүйсініп, күле шықты.

Көңіл күйі көтерілді, [көзі] шырадай жанды.

588. Бақытын тапқан ер не дейді, тыңда,

Бақытымен бірге арман-тілегіне жеткен ер;

589. «Бектер кісіге көзімен күле бақса,

Көңіл күйі жадырап, жаны жай табады.

590. Бектер кісіге жылы жүзбен нұрын төксе,

Ердің көзі жайнап кетеді, сөзі де жарасымды болады.

591. Бектер өзіне кімді жақын тұтса,

Барлық нәрсе жақындық етеді, байқап көр.

592. Бек – бақыт. Бақытқа кісі жақын болса,

Тілегіне жетеді. Барша ісі реттеледі».

593. Содан бастап Айтолды қызмет етті.

Ерте тұрып Сарайдан бір елі ажырамады.

594. Күнімен тік тұрды, түнде жатпады.

Сүйіспеншілікпен мінсіз қызмет етті.

595. Елікке кірсе де, шықса да құрмет көрсетті.

Елік ізгі көзімен бағып, іші жылыды.

596. Күн сайын қызметін арттыра берді.

Күннен-күнге Еліктің де құрметтеуі көбейді...

605. Елік неше түрлі істе сынап көрді.

Қызмет мәнері [өз] ойынан толық шықты...
Өгдүлмиш жайында
1526. Елік Айтолды қайғысын [басынан] кешірді.

Шақырып алып [Айтолды] ұлына тапсырма, кеңес

бердік.

1527. Айтты: «Ей, ұлым, көп артық қайғырма.

1528. Бұл қайғы жалғыз саған келген жоқ.

Маған да жапа шектірді, бұл – терең қайғы.

1529. Көңіліңді қажытпа, өзіңді жұбат.

Маған қарайла. Өзіңді қызметке әзірле.

1530. Атаң өлсе, мен саған атамын.

Аталық етейін, маған ұл бол.

1531. Жер өпті, көр, Өгдүлмиш айтты: «Елік,

Елден асқан ұзақ өмір жаса.

1532. Мен өзің өсірген құлыңмын, сенің қызметшіңмін.

Менің жаным Елікке пида болсын.

1533. Атам жаны Елікке пида болды.

Тәңірі саған бұл құлды да пида етсін»...
* * *

1626. Елік бір күні Өгдүлмишті шақырып алды.

Одан қандай сөз білетінін түгел сұрады.

1627. Елік айтты: «Ей, ұлым, енді тыңда.

Шын жүректен сөз айтамын. Сен маған көңіл қой.

1628. Сен маған айтып бер: қайсы [нәрсе] пайдасыз.

Пайдалысы қайсысы? Маған санап айт».

1629. Өгдүлмиш жауап берді, айтты: «Ей, бек,

Білім ордасы, ей, кісілердің игісі!

1630. Кісіге екі дүниеде пайдалы [нәрсе]

Ізгі іс немесе мінезі түзулік.

1631. Екіншісі – ұят, үшіншісі – әділдік.

Бұл үшеуі арқылы адам шын бақыт табады.

1632. Ісі ізгі болса, бүкіл халық сүйеді.

Ісі әділ болса, төрге шығады.

1633. Барлық теңсіздіктен тыюшы – ұят.

Ұятсыздық – адамға теңдесі жоқ ауру.

1634. Әділдік, ұят және ізгі іс –

Үшеуі біріксе, сүйініш болды [де]...

1636. Елік тағы сөйледі: «Бұл сөзіңді түсіндім.

Кісіге жауыздық, [әкелетін] пайдасызы қайсы?»

1637. Өгдүлмиш жауап берді, айтты: «Бұл сөзді

Өзі данышпан Елік жаңғыртып [тағы] тыңдасын.

1638. Кісіге өте пайдасыз үш нәрсе [бар],

[Әуелі] ізгі есептелетін үшеуін айтып беріп едім.

1639. Бірі – жауыздық істен қасарысып айырмаса,

Тағы бірі – жалған сөзбен шұғылданса.

1640. Тағы бірі – сараңдық. Ол [есебін тауып] кісіден

жейді.

Бұлар – үш нәрсе. Үшеуі – білімсіздің ділі.

1641. Кімнің ісі аса ұятсыз болса,

Күн шыққанда барлық оңбағандығы ашылады.

1642. Кімде-кім жалған тілін безесе,

Адамдардың арасында [жаман] аты жайылады,

[оны] сен біліп қой.

1643. Данышпан сараң туралы не дейді, тыңда:

«Ей, сорлы, ей, мұңды, ей, түйілген жұдырық.

1644. Сараңдықтан төмен [саналатын [басқа не бар?

Дүние жинайды. Жемейді. Дүниесі артында қалады.

1645. Алтынды жинай білдің. Жұмсай білмедің.

Бұл алтын – бір жауың. Неге бермедің?

1646. «Ей, жеуді білмейтін кісі Дүниені жинапсың.

Анық жеуші осы [дүние]. Сен [оған] асыңды

дайындай бер!»

1647. Елік және айтты: «Түсіндім мұны

Тағы бір сөзім бар, оны да шешіп бер.

1648. Адам анадан данышпан болып туа ма,

Әлде жасы жетілгеннен кейін үйрене ме?»

1649. Өгдүлмиш жауап берді: «Бақытты Елік,

Игіліктің аты – білім мен ақыл.

1650. [Бала] білімсіз туады. Дәстүрді үйренеді.

Білім алса, кейін баршаға қолы жетеді.

1651. Анадан туғандар білімсіз туады.

Біліп, үйреніп, кейін төрге шығады.

1652. Ақыл. Оны адам үйрене алмайды.

Адаммен қоса жаратылады. Үйренілмейді.

1653. Ақылдан басқа барлық өнерді

Кісі үйренеді. Кейін қолы ұзарады».

1654. Елік сүйсінді, көрмейсің бе, бұл сөзді есітіп,

Айтты: «Жаным өз тілегенін тапты.

1655. Бұл ұланның атасын жоғалтып едім,

Ізгі жолды біліп, атасының орнын басты»...

1662. Күн өткен сайын оны Елік құрметтеді,

Көрмейсің бе, бүкіл елге атағы-даңқы жайылды...

Өзіне керек деп тауып, көрмейсің бе, мені жіберді.

3411. Сені көруге қатты құмартып отыр.

Мені сөз жеткізуші етіп жіберді, шақырып әкелуге.

3412. Қаншама ауыр болса да, бару керек.

Елікке барып, бір көріну қажет.

3413. Елік – өте өнегелі [құрметті] сұлтан.

Халыққа бауырмал, сүйікті жан.

3414. Еліктің жүзін көрген [кісі] бақытты.

Екі дүниеде шын дәулет табады...

3424. Бұл күндері Елік сені қалап отыр.

Бір жеңнен қол шығарып, бектіктің түйінін шешкісі

келеді.

3425. Мына мені саған шақырушы етіп жіберді.

3426. Елік хат жіберді, өз қолымен жазып,

Не деп айтқан екен, оқып көр.

3427. Хатты шығарып, қолын ұсынып берді.

Одғурмыш хатты алды. Ұстап ашты.

3428. Хатты оқыды. Түн бойы қатты ойланды.

Айтты: «Елік өз сөзімен үлкен білім аңлатқан.

3429. Елік «енді [маған] кел» деп шақырған.

[Және] барлық игіліктерді санап айтқан.

3430. [Ақылға салып] көр, маған бұл істер – қиын іс.

Не істейін, айт, бұған кеңес бер.

3431. Өгдүлмиш жауап берді, айтты: «Елік

Сені айтып, тілі дамыл таппайды.

3432. Аузы қимылдаса, сөзінде сенің атың аталады.

Сені көруге аңсары ауды. Сарғая күтуде.

3433. Көңілі қалап [кісі] кімді сүйер болса.

Сөзіне арқау болып аты ауызда жүреді»...

3437. Одғурмыш жауап берді, айтты: «Маған

Кеңес бер. Не жасайын [енді], ей, батырым!

3438. Сүйікті бауырымсың, ең жақыным сенсің.

Кеңес бер. Бауырлық ақыңды өте...

3442. Өгдүлмиш жауап берді айтты: «Бұл сөзді

Сен маған айтпа! Ей, бақытты жан!

3443. Елік мені саған шақыртушы етіп жіберді.

Демек, менімен не деп кеңесесің?

3444. Барайық дегеннен басқа сөзім жоқ.

Мен өзім барма деп қалай айтайын...

3453. Сені алып кеткелі келдім. Сонша жүріп.

Кеңесім – сол. Енді тұр да [дайындал] Жүр, кетелік...

3457. Адамдардан қашасың. Адамдар [саған] не қылды?

Адамдарға қосыл. Адамдардың ісін жаса...

3467. Одғурмыш жауап берді, айтты: «Шын жүректен

Сөзіңді тыңдадым. [Сен де] бұл сөзімді тыңда.

3468. Бұл дүние сені өзіне қатты қызықтырады.

Саған барлық айыбы тамаша болып көрінеді.

3469. Сен оған таңырқама. Нақыл бар:

«Қайсы нәрсе сүйікті болса, айыбы да сүйікті».

3470. Дүние сүйікті болғаны үшін бүкіл айыбы

Саған игілік болып көрінеді, ей, елден асқан

қымбаттым!

3471. Бұл [дүниені] сүйген кісі не дейді, тыңда.

Сүйгенге сүйіктісінің айыбы – игіліктің алды.

3472. Сүюшінің нышаны бұл: көрініп тұрған

Сүйіктінің айыбы игілік болып [есептеледі],

ей, ардақтым.

3473. Өзіңнің дүниені сүйгеніңнің белгісі бұл

Қанша айыбын [көрсең де], көңілің игілікке

санап тұрады.

3474. Маған бұл дүниені не үшін мақтайсың?

Мен саған оның айыбын айтып берейін.

3475. Атамыз [күнә жасап] жазып еді, Құдай қинады,

Ерікті жаратушы бұл дүниені түнек қылды.

3476. Түнекті не үшін тілеп қалайсың?

Құт-береке, тілегенің жұмақ ішінде [емес пе?!]

3477. Алла тілекші құлын озық етейін десе,

Оған дүние бермейді. [Сөйтіп] жолын тазартады.

3478. Бұл дүниенің бақыты ізгі емес,

Алладан алыстатады, дінді жұтады.

3479. [Адам] байыса, көрмейсің бе, халықтың төбесінен

қарайды.

Кедей болса, көңіліне кішіпейілділік енеді.

3480. Құдай мен деуші – кісінің есуасы,

Дүниені тілеп алды, ит тәрізді өлді.

3481. Көрмейсің бе, адам жалаңаш туады, жалаңаш

көміледі.

Дүние жинау не үшін керек? Қайта тастап кеткен

соң.

3482. Ей, өлетін [пенде], сен несіне алданасың,

3483. Тірілердің өлуге жаратылғанын білесің.

Өз уақытын бағып, [әне] өлім күтіп тұр.

3484. Дүние қақпасын ашты. Тағы бір қақпа

Өлім қақпасы ашылды. [Оған] барша халық кіреді.

3485. Өзің екі күндік жалған үшін

Көріп тұрып жаныңды [отқа] күштеп күйдірме!

3486. Баянсыз дүние опасыз бақытымен айналып тұр.

Нені берсе, [соны] тез қайтып алады.

3487. Тіршілік береді, көрмейсің бе, [берген]

затын қайта жейді.

Күн сайын басқа бір үнмен өзіне шақырып тұрады.

3488. Көре білсең, дүние көлеңке тәрізді,

Іздесең қашады, қашсаң сені іздейді.

3489. Мынаған мегзейді, енді байқап көр, бұл сөзді

Мұның мағынасын түсін, ей, көңілі түзу [кісі].

3490. Кім іздесе, бұл дүние қашады.

Және қашсаң, кейін сені қуады.

3491. Және де дінге өш бұл дүниенің заты

Озбыр дүние дінді жейді, байқап көр, мұны.

3492. Бұл дүние безеніп, өзін [жақсы] көрсетеді.

Жасанған келін сияқты, өзіне желіктіреді.

3493. Бұл қартаң жүзді [шырайлыға] көңіл бере қойсаң,

Жағаңды ұстайды. Күнде [құлағыңнан] сөзі кетпейді.

3494. Және де ісі баянсыз, мінезі опасыз,

Бегіменен толық үш ай [да] тұра алмайды.

3495. Кімде-кім дүниеге көңіл байласа,

Тіршілігі оған ауыр тауқымет әкеледі.

3496. Шын тіршілік нәзік қыз сияқты,

Оны жаман іске қосуға болмайды.

3497. Барлық ізгі [нәрсеге] байқап көр, тіршілік – сын.

Оны сен жиіркенішті етпегіл, ей, батырым.

3498. Бұл дүние мүлкінде үш [сипаттан] басқа жоқ,

Тегінде адал, яки шүбәлі, яки арам.

3499. Бұл дүние сүйіндірсе, ақырын көр, сүргінге

ұшыратады.

Мал-мүлкімен қызықтырып, тез абыройсыздық

әкеледі...

3588. Өгдүлмиш жауап берді, айтты: «Бұл сөзіңді

Түсіндім. Сен [дұрыс] айттың, ей, бақытты жан.

3589. Бұл дүниенің жағдайы қанша солай болса да,

Тіршілік жолын өзіңе ащы етпе.

3590. Бұл кең дүниені өзіңе қолдан жасап тар етпе.

Күнәлі құлына Алланың өз шапағаты бар.

3591. Азабы көп болса, рақаты да орасан,

Қателік жасағаның үшін рақметі шексіз.

3592. Азабынан қатты қорық, рақметінен үміт ет,

Қызмет, тағат ет. Құл деген атыңды абыройлы ұста.

3593. Дүние халқы мемлекеті мен кентін тастап,

[О дүниенің] ауыр жүгін арқалап тауға барып тұрса.

3594. Барлық дүние бұзылып, бос қалар еді.

Адам баласының баршасы ұрық шашпас еді.

3595. Және барша адам бұл дүниені қалап,

Күнді түнге, түнді күнге ұластырып жүгірсе,

3596. Дүниеде тағат-ғибадатты қойып, тозақты қаласа,

Сонда да жұмақ бос қалмас еді.

3597. Барша халыққа арнап екі үй жаратты.

Бірінің аты – жұмақ, бірінің аты – тағат-ғибадат

3598. Құдай құлына екі көз, құлақ берді.

Бірімен дүниені, бірімен құлшылықты бағу керек.

3599. Екі қол берді, ұсынып тұту үшін,

Бірін дүниеге пайдаланса, бірін құлшылық ету үшін.

3600. Екі аяқ берді жүру үшін.

Бірін бұл дүние, бірін о дүние үшін...

6371. Білім ал. Өзіңе төрден орын дайында!

Білім алсаң, жаның [кеудеңде] берік сақталады.

6372. Білімсіз кеудең мен тілің неге жарайды?

Біліммен [таза] су сияқты барша [халықтың

кәдесіне] жара!

6373. Қанша білсең тағы біл, ізден!

Білімді [кісі], көрмейсің бе, қалаған тілегіне жетеді.

6374. Бұл [аз] біліміңмен өз басың қалтырап тұр.

Білгісі келмейтін көңіліңді өзіңнен жырақтат.

6375. Білім ал. Кісі бол. Өзіңді жоғары көтер.

Яки мал атан да, адамдардан іргеңді аулақ сал.

Ахмет Ясауидің сопылық жолын ұстаған өз өмірі де, кітабындағы өсиеттері де дінге берік болу, адалдықпен өмір сүріп, адамды сүюге арналған. Қазақ ішінде ғана емес, бүкіл Орталық Азия мұсылмандарының рухани ұстазы болғандықтан, ол кісіні Әзіреті сұлтан Қожа Ахмет Ясауи деп атаған. Ел өлеңдерін әндетіп айтып, қолжазба күйінде көп таратқан. Революциядан бұрын Қазан, Ташкент қалаларынан бірнеше рет жарық көрген. 1917 жылдан бері басылған жоқ. Төмендегі аударма 1911 жылғы Ташкент баспасы бойынша жасалды.

Тариқатқа шари’атсыз кирганларни

Шайтан келип иманыны алур ермиш

Ошбу йолни пирсиз да’уа қылғанларни

Сарсан болуп ара йолда қалур ермиш

Тариқатқа сийасатлығ муршид керак

Ол муршидка и’тиқадлығ мурид керак

Хизмат қылып пир ризасын тапмақ керак

Мундағ’ ашық хақдин үлүш алар ермиш

Пир ризасы хақ ризасы болур достлар

Хақ та’ала рахматиндин алар достлар

Рийазатда сирр сөзидин билур достлар

Андағ қуллар хаққа йавуқ болур ермиш

Ошбу йолға ай пирадар пирсиз кирма

Хақ йадыдин лахза ғафил болуп йүрма

Ма суаға’ ақыл ерсаң көңүл берма

Шайтан ла’ин өз йолыға салар ермиш

Айа достлар һиш билмадим мен йолумни

Са’адатқа бағламадым мен белимни

Ма суадин һиш йығмадым мен тилимни

Наданлықым мени расуа қылур ермиш

Шари’ атни тариқатни билай десаң

Тариқатни хақиқатқа өлай десаң

Бу дарийадин дур уа гауһар алай десаң

Жандин кечан хаслары алур ермиш

’ашық қуллар кеча күндүз һаргиз тынмай

Бир са’аты хақ йадыдин ғафил болмай

Андағ қулни субхан егам зайи’ қоймас

Да’а қылса’ ижабатлығ болур ермиш

Уаһ дариға кечти ’умурум ғафлат билан

Сен кечүргил гүнаһларым рахмат билан

Қул Хожа Ахмад сена йанды хасрат билан

Өз өзига өзи йанып күйар ермиш
80

’ариф ’ашық шауқы бирла қийамат күн

Худайыға бахш уа жауап қылур ермиш

Бу ’аламда тартқан хор уа жапаларын

Көксин йаруп хақ қашыға салар ермиш

Бу ’аламда қылдың мени халиққа расуа

Дидарымни көрсатай деп қылдың шайда

’алам халқын душман қылып салдың ғауға

Худайыға барып ’ариза болар ермиш

Дидарымни арзу қылсаң кеча йатма

Бу дунийаниң та’масыдин зәрра татма

Халдин сурса наданларға сырни сатма

Мундағ ерлар файз футух алар ермиш

Дидарымни талап қылсаң ’арышқа баққыл

’арш устида аһың бирла отлар йаққыл

’уммат болсаң Мухаммадға қапуқ қаққыл

Субхан егам чын ’ашықни санар ермиш

Ешитип ’ашық рақсуа сама’ урғай

Йети көкдин малайиклар йығылып келгай

’арш курси лаух қалам дад айлағай

Йер тебранип хаққа зары қылар ермиш

Ай йер уа көк ’ашықлардин хазар қылың

Отлуғ аһы чықар болса хазир болың

Көкка бақып на’ра тартса туруң

Бир аһ урса ’алам йексан болар ермиш

Чын ’ашықлар за’иф болуп салам қылғай

Қудрат билан перда ичра ’алик алғай

Дидар үчүн күйганларым кел кел дегай

Лутфин көрүп чын ’ашықлар тилар ермиш

Саффан саффан ’ашықларға нада келгай

Йүз йегирма мың ’ашық текин сафы болғай

Жаннат кир деп илаһимдин нада келгай

Жаннат кирмай дидарыны көрар ермиш

Нада келгай малайикка занжир салғыл

Занжир салып махшар каһда алып йүргүл

Дидар үчүн күйганларым ма’лум қылғыл

’ ашықлары бихуд болуп йүрар ермиш

Айтқанларын қылған ’ашық дидар көргай

Уасал болуп махшар ара дауран сүргай

Афғаныдин йети дузах үрнап йанғай

Малак келип аңа тағзым қылар ермиш

’ашықларни һайбатыдин малак қачғай

Қорқуп барып дузах ичра отлар сачқай

Уаһим бирла заһар зақум тойа ичкай

Қудратыға хайран болуп қалар ермиш

Малаклардин ’ашықы көп ай бихабар

Бир аһ урса ’алам болур зир уа забар

Заһид ’абид салаклардин ’ашық бетар

’ашықсыз адам уаллаһи йолда қалар ермиш

Қул Хожа Ахмад дидар излап кәда болғыл

Кечкил аһл ’айалиңдин жада болғыл

Аллаһ хақы болар душман расуа болғыл

Жада болған дидарыны көрар ермиш
81

Келиң йығлың закир қуллар зикир айталың

Закирларни худа бишик сүйар ермиш

’ашықсызларни иманы йоқ ай йаранлар

Дузах ичра тынмай дайим күйар ермиш

Махаббатлығ ’ашықларни худа сүйди

Аның үчүн дунийа ’ақибын талақ қылды

Жандин кечип йашын сачып ’ашық болды

Руз махшар дидарыны көрар ермиш

’ашықларни чын достыға жаны қурбан

Шауқы бирлан аны излап қылур афған

’ашиқ саудасы башқа түшса жаны ойран

Шайда болуп аны изап йүрүр ермиш

’ашық болсаң кеча-күндүз тынмай йығла

Пир муған хидматыға белиң бағла

Күйүп пишип дарды бирла көксүң дағла

Дағда кеткан уасалыны көрар ермиш

Хақни сүйган ’ашықлары тапты мурад

Йалған ’ашық болуп йүрма таңла уйат

Қылычдин тез қыл көпрүкни аты сират

Йалған да’уа қылған өтмай қалар ермиш

’ашық болсаң йалған да’уа қылма зинһар

Йалған да’уа қылғанлардин худа безар

Қаһар егам қаһар айласа аты қаһар

Қийамат күн йүзи қара қопар ермиш

’ашықлары кеча йығлап сахар қопар

Сирр шарабын ичкан ’ашық сырны йапар

һәрким сөкса белга тепса қолын өпар

Андағ еранлар файз футух алар ермиш

Махаббатдин хабар алған жанни билмас

Башин кетса тайары йоқ жанни билмас

’ашық қаламы зауқ та’амы нанни билмас

һу һу тейү зикрин айтып йүрар ермиш

’ашықларни көзи карйан бағры барйан

Паруасы йоқ намусы йоқ йүрүр ’урйан

Ел көзига тофрақдин кем сыры панһан

Жаны бирла йадын айтып йүрар ермиш

Тоғры йүрган ’ашықлардин худа разы

’ашықлар иши асан емас қылма базы

Йалғанчылар ’ашыкмин дер Аллаһ қазы

Иманни пучук пулға сатар ермиш

’ашықлықни асан иши баш бермаклик

Мансур сифат өздин кечип жан бермаклик

Маутуан қабил инна тамаутуан хақ болмаклық

’ашықлары өлмас буруң өлар ермиш

Сауда қылсаң ахиратни саудасыны

Башқа алма бу дунийани ғауғасыны

’амал қылғыл жаннат алғыл ма суасыны

Жаннат алған дидарыны көрар ермиш

Құл Хожа Ахмад ’ашық болсаң жандин кечгил

Андин соңра шуақ шарабин тойа ичкил

Күнаһыңни сабақ қылып мунда учғыл

’ашықлары ужмақ ичра учар ермиш
87

’ашық сыррыны байан қылсам бу ’аламда

Бихабарлар ешитип қулақ тутқаны йоқ

Хақ йадыны кимга айтай һамма ғафил

Му’минмин деп бу дунийадан өтканы йоқ

Ишан шейх хожа мулла дунийа излар

Ол сабабдин падишаһларға йалған төзлар

Айа хадис сөзин қойуп мални көзлар

Хақ йолыда һаргез михнат тартқаны йоқ

Дунийа тығып хақни сүйган тапты мурад

ІІІауқ шарабын ичкан ’ашық шауқы зиад

Қийамат күн казабларни йүзи уйат

Иалғанчылар хақ йадыны айтқаны йоқ

Ахир заман шейхлар иши һәмма рийа

Руз махшар рийалары болғай куаһ

Шейхмин тейу мунча һауа мунча бина

Аллаһ үчүн зәрра сауап етканы йоқ

Ишанмин деп түрлүк та’ам терип йегай

Йахшыларны көзга илмай мен мен дейди

Дунийа малын алып барса сүйүнүп алғай

Уаллаһи-биллаһи менменликдин өтканы йоқ

Сажадаға ким олтурса фақир болсун

Мухаммад дег тофрақ сифат хақир болсын

Рийазатда реңи руй заһир болсын

Хақ Мустафа елга қатығ баққаны йоқ

Хулқлар қылып халайиққа сөзлар айтты

Йүз мың кафир бутдин кечип динга қайтты

Хулуқларыдин ’алам һәмма нурға батты

Андин соңра иман ислам кетканы йоқ

Банда болсаң хулуқлар қылып уммат болғыл

Андин соңра иман ислам қолға алғыл

Сахар уақытда хаққа йығлап зары қылғыл

Аллаһ сахи һиш ким нумид қайтқаны йоқ

Еки ’алам шаһи турур бир йахшы хулуқ

Хулуқларыдин Хақ Мустафа болды улуғ

Хақ та’ла айат берди мимма хулуқ

Ғафил адам айат ешитип уқғаны йоқ

Хулуқ мимма’ин дафиқ қатып айды

Мустафаға умматларға оқуп байды

Йалған уммат уа’дасыдин қайтып тайды

Субхан егам гунаһыдин өтканы йоқ

Мәйхана деп ешитип қулақ кирган емас

Еранларни хизматыны қылған емас

Пири камал макаммални көрган емас

Йалғаншы дур уахдат мәйдин татқаны йоқ

Жандин кечкан чын ’ашықлар дунийа демас

Нафси өлүк аб та’ам ғамин йемас

Бу дунийада сауда уа зийан болса билмас

Дунийа келип жалуаһ қылса баққаны йоқ

Махаббатлығ диуананиң нишаны бар,

Жан уа дилда ’ашық дардиниң байаны бар

На дардларни кимни көрса күманы бар

Баязид дег һәр күн өзин сатқаны йоқ

’ашық болсаң бағрыңда йоқ көзниң қаны

Ай нарса жабаһыңда йоқ ’ашық нишаны

Хизмат қылсаң пири муған дарниң каны

Хизмат қылмай дар канига батқаны йоқ

Булһошлар ’ашықмын деп көп лаф урур

Бихабарлар қайда барса дүкан түзир

Йалған сүрлап бу дунийани дурин сурар

Дунийа излап табаныға тиганы йоқ

Хақдин қоруқмай мен мен деган шаһлар қаны

Ай күнга да’уа қылған маһлар қаны

Кеча йығлап сахар турған хублар қаны

’ибрат алып қан зардаб төкканы йоқ

Қуруқ заһид хақ ’ашықны көзга илмас

Жаннат излап дидарыны талап қылмас

’ашықларни наласыға қулақ салмас

Бу дунийани арқа ташлап атқаны йоқ

Қул Хожа Ахмад қулмин деса қулум дегил

Андин кейин бандаликка муқабыл болғыл

Махаббатни майданыда баш ойнағыл

Баш ойнамай хақ уасалыға йетканы йоқ
88

’ашық да’уасын меңа қылма йалған ’ашық

Ғашық болсаң бағрың ичра көз қаны йоқ

Махаббатни шауқы бирла жан бермаса

Зайи’ кечар ’умуры ани йалғаны йоқ

’ашық бағыни махаббат тартып көгартмасаң

Хорлық тартса шум нафсиңни өлдүрмасаң

Аллаһ дейү ичқа нурни толдурмасаң

Уаллаһи-биллаһи сенда ’ашықни нишаны йоқ

Хақ зикрини мағиз жандин чықармасаң

Үч йүз алтмыш тамурларың тебранмасаң

Төрт йүз қырық төрт сунқарларың кел қылмасаң

Йалғанчы дур хақка ’ашық болғаны йоқ

Нафсидин кечип қана ’атни пиша қылған

Һар ким тепса разы болуп бойун сунған

Йахшыларға хизмат қылып ду’а алған

Андағ ’ашық махшар күни арманы йоқ

Рахат ташлап жан михнатын хошлағанлар

Сахарларда жанын қинап ишлаганлар

Һай һош ма уа менни ташлағанлар

Чын ’ашық дур һаргез аны йалғаны йоқ

’ашық дардини би дардларға айтып болмас

Бу йолларни ’ақибасы көп өтүп болмас

’ашық гауһарын һар намардқа сатып болмас

Бихабарлар ’ашық қадрини билганы йоқ

’ашықа түштүң отқа түштүң күйүп өлдүң

Паруаны дег жандин кечип ахкар болдуң

Дардка толдуң ғамға солдуң телба болдуң

’ашық дардини сурсаң һаргез дарманы йоқ

Башың кетар бу йолларда хазир болғыл

’ашық йолыда өлмас бурун зинһар өлгил

Пир айтағын махкам тутуп хидмат қылғыл

Хидмат қылған һаргез йолда қалғаны йоқ

’ашық ермас жананыға жан бермаса

Диһкан ермас кетман чапып нан бермаса

Мунда йығлап ахиратда жан бермаса

Йолда қалған буй худа алғаны йоқ

Ай бихабар ’ашық аһлидин байан сурма

Дард истагил ’ашық дардига дарман сурма

’ашық болсаң заһидлардиң нишан сурма

Бул йолларда ’ашық өлса тауаны йоқ

Заһид болма ’абид болма ’ашық болғыл

Михнат тартып ’ашық йолыда садиқ болғыл

Нафсыны тығып даргаһыға лайық болғыл

’ашықсизларни һам жаны йоқ иманы йоқ

’ашық саудасы кимга түсса расуа қылур

Парту. Салып хақ өзига шайда қылур

Мажнун сифат ’ақлын алып Лайла қылур

Аллаһ хақы бу сөзларни йалғаны йоқ

Қул Хожа Ахмад жандин кечип йолға киргил

Андин соңра еранларни йолың сүргил

Аллаһ дебан хак йолыда жаның бергил

Бу йолларда жан бермасаң имканы йоқ
89

Хажат ермас ’ашық дардиға да’уа сурмақ

Ойран етип кеткан ермиш да’ уасы йоқ

Жаның қыйнап йашың ақып һошың кетип

’ашық дардидин достлар қатығ бәласы йоқ

һар ким күйар жанға алар ’ашықни отын

Жаны күйса а’засыдин чықар түтүн

Бағры аны сад пара дур йоқ тур бутун

Халиққа заһир көрүнүп турған йарасы йоқ

Жандин кечмай тапмай һарким жанананы

Көрүп һиммат қылмақ керак паруананы

Көрүп билип отқа урды өз жаныны

Сауда уа зийан бирла һаргез паруасы йоқ

Анча йүрдүң анча турдуң ай бихабар

Нафси шайтан ишларыдин қылғыл хазар

Биздин бурун телим каруан қылған сафар

Айта кеткан бу дунийани офасы йоқ

Айтып өткан еранлардин йолни сурғыл

Сахарларда өра қопуп чар зараб урғыл

Һу сухбатын қурған йерга өзүң урғул

Йолға кирган еранларни һауасы йоқ

Қул Хожа Ахмад айды достлар ешитиң муни

Каф тағы дег ташлар тегса чықмас үни

Кимга айтып қимга иығлай ашық дардини?

Уаллаһи-биллаһи ’ашық дардини да ’уасы йоқ
90

Хош ғайбдин йатүшти йахшы сөзүм табаррүк

’ашық болсаң ай талиб рийазатда белиң бүк

Түн кечалар ухламай йаш орнига қаның тек

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Арслан бабам айдылар талибларда йоқ ихлас

Пириң хазир болғанда не хажат Хизир уа Илиас

Пирга қадам қойғанда йа айтма ғус алғиас

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Талибмын деп айтурлар уаллаһи биллаһи на инсаф

Намахрамға бакарлар көзларида йоқ инсаф

Киши малын йейүрлар чун диллары емас саф

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Пир хидматын қылдық деп талибмын деп йүрарлар

Йейип харам харишни көлбарыға урурлар

Көзларида намы йоқ халқа ичра кирарлар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Закирмин деп зур урар чықмас көзидин йашы

Дилларыда ғамы йоқ нәга ағрығай башы

Макар уа хила қылурлар ма ’лум худаға иши

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Талибмин деп айтурлар көңлида йоқ зәрра нур

Чын талибни сурсаңыз ичи ташы гауһар дур

Хақа ’айан сырлары йемишлары сафа нур

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Суратлары софы нақш қийаматдин қорқмаслар

Фасих фажур хисали күнаһлардин һүркмаслар

Айа тасбих елигинда йығлап йашын төкмаслар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Айа тасбих елигинда зуннар йахшы билсаңиз

Хақ ризасы бу турур ’ашық саудасын қылсаңыз

’ашықын алып махшарда расуа болып турсаңыз

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

’ашықа қадам қойғанлар хақ дидарын көрарлар

Муса сифат махшарда хақдин сауал сурарлар

Сармаст болуп усалыда һу зикрини қурарлар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Инша Аллаһ ешитканни хақдин тилап алурмын

Шайтан йолыдин алып хақ йолыға салурмын

Мадад қылса Мустафа күнаһларын тилармын

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Арслан бабни сурсаңыз пайғамбарға и ’тибар

Сахабалар улуғы хас банда ’и кардигар

Йатқан йери наһамуар барказа’ и хор зар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Чаһаршанба күн ешитип нагаһ хазрат бардылар

Арслан бабни үйига үлкүн миһман болдылар

Йатқан йери наһамуар көрүп хайран қалдылар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Ол Мухаммад Мустафа туруп ду’ а қылдылар

Малайиклар амин деп елигин ачып турдылар

Шундағ уммат бердиң деп хақ шукрини қылдылар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Сахабалар айдылар Арслан баба дур атыңыз

’арабларни улуғы пакиза дур затыңыз

Тарбийаттан фарыз дейди фаржа салып йатыңыз

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Ахир заман умматлар нақш қылур үйларин

Нафс һауаға қуанып бузар һар дам хойларын

Шан шауқатлар билан барпа қылур бойларын

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Ахир заман умматлар дунийа фани билмаслар

Кетканларни көрубан андин ’ибрат алмаслар

Еранларни қылғанын көрүп көзга илмаслар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Йахшы йоллардин азып йаман йолға ауышқан

Шайтан ла’ ин пирим деп даманыға йапушқан

’азазилни пирим деп ерта ахшам көрүшкан

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Иман исламын алып өлмаймын деп күлүшкан

Өлмаймин деп дунийада маулим бирлан урушқан

Ғафиллық бирла һар дам ’умурыны парбад берган

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Уақты етса’ азра’ ил аманатни бер дергай

Шайтан ла’ ин пирим деп жан берарда көрмагай

Иман исламын алуп хал дилин сурмагай

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Тоба қылса тобасын маулим қабул қылмағай

Аллаһ деса хожасы қолын тутуп алмағай

Харам’ асийан карһин пирга барып чечимагай

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Йети йашда Арслан баб Түркстанға келдилар

Башым қойуп йығладым халим көрүп күлдилар

Мың бир зикрин үргатип меһрибанлығ қылдылар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Калим қылдым хурмадин меңа уахшат қылдылар

Айа би адаб көдак деп ’аса алып сүрдилар

Уахшатыдин қорықмадым меңа бақып турдылар

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Ағзың ачқыл ай көдак аманатың берайин

Мазасыны йүтмадым ач ағзыңға салайын

Хақ расулни буйруғын уммат болсам қылайын

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Ағзым ачтым салдылар хурма иси қылды маст

Еки ’аламдин кечип уаллаһи болдум хақ параст

Хожа мулла йығылды алып йүрди даст бадаст

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Бабам а’йды ай балам такаллиф қылмадың меңа

Беш йүз йыл камимда сақлап ердим мен сеңа

Мазасыны сиз алып талафин бердиңиз меңа

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Бабам айды ай балам қашымда тур өлайин

Жаназымни оқуп көм жан тасдиқ қылайын

Мадат қылса Мустафа ’алиинға кирайин

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Йығлап айдым ай баба йаш көдакмин билмасмин

Көрүңизни қазлармын көтарип сала алмасмын

Хақ Мустафа суннатын көдакмин билмасмын

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Бабам айды ай балам малайиклар йығылғай

Жабра’ ил имам болуп өзгалар таби’ болғай

Мика’ ил уа Исрафил көтарип көрга қойғай

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк

Қул Хожа Ахмад сөзүңни наданларға айтмағыл

Сөзни айтып наданға пучук пулға сатмағыл

Ачдин өлсаң намарддин һаргез манат тартмағыл

Арслан бабам сөзларин ешитиңиз табаррүк