Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қазанда (1 қараша) Николаев округіне қарасты Арақарағай болысында (қазіргі Қостанай облысы Алтынсарин ауданы) дүниеге келген. Әкесі Алтынсары Балғожин Ыбырай төртке толмаған шағында қайтыс болды. Бала атасы атақты би Балғожы Жаңбыршынның үйінде тәрбиеленген. Балғожа ол кезде бүкіл Орта Ордадағы ең беделді билердің бірі болды және қазақ қоғамының билеуші топтарының арасында үлкен ықпалға ие болды. Ыбырай Алтынсарин ең алдымен және негізінен ағартушы, көптеген педагогикалық, жаңашыл еңбектер жариялаған, қазақ даласына оқу-ағарту ісінің таралуы мен дамуына практикалық тұрғыдан көп еңбек сіңірген ұстаз ретінде белгілі. Бірақ Ы.Алтынсариннің ағартушылық идеялары мен педагогикалық тәжірибесінің бастапқы ортақ негізі оның әлеуметтік-философиялық көзқарастар жүйесі болды.
Ы.Алтынсаринді кәсіпқой философ деп пайымдау дұрыс болмас еді.Алтынсарин шығармаларында күрделі философиялық тұжырымдар, сіңісіп кетуі қиын метафоралар кездеспейді, өйткені ол шығармашылық пен практикалық іс-әрекетте қарапайым адамға түсінікті болуға ұмтылды. Оның үстіне оның философиялық көзқарастарын дәйекті материалистік (мұндай көзқарас, атап айтқанда, Қазақстандағы кеңес өкіметі тұсында айтылған) немесе бір мағыналы идеалистік деп жариялау артықтау болар еді. Қазіргі таңда Ы.Алтынсарин шығармашылығын зерттеушілердің көпшілігі философиялық көзқарастар бойынша ол әрекет болған деген пікірге бейім. Ал бұл дүниенің объективтік болмысын мойындай отырып, сонымен бірге қоршаған шындықтың жаратушысы ретінде Құдайдың бар екендігін мойындағанын білдіреді. . Ы.Алтынсарин өзінің «Білімді адам» әңгімесінде ешбір ерекше шегініссіз тікелей былай дейді: «Далаға шықсаң – аспан мен жерді, күн мен айды, тауларды, тастарды, желді, жаңбырды, аспандағы жұлдыздарды көресің. Осының бәрін адам жасай ала ма? Ал егер солай болса, мұның барлығын біз білмейтін қандай да бір табиғаттан тыс күш жаратты деп ойлау керек...»
Құдайдан, Ы.Алтынсарин ешқашан бас тартпағанын байқаймыз. Керісінше, ол әрқашан әлем мен адам үшін рухани жоғары, көрінбейтін бастапқы нүкте ретінде онымен бірге болды. Осы орайда 1930 жылдардағы қазақ ағартушысы Смағұл Сәдуақасов келтірген көпшілікке беймәлім дерек қызық. Ол дүниеден озар алдында Ы.Алтынсариннің православиелік миссионерлердің ешқайсысын, тіпті достарын да өзіне жолатпағанына назар аударады. Өмiр бойы ресми қауымды аяусыз әшкерелеген ол өзiнiң жаназасына 99 молданың шақырылуын соңғы сағаттарында өсиетiнде өтiнедi .
Ыбырай өз дәуірі оқырмандарының ұғымына жеңіл етіп, салыстырулар жасайды. Бұл өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мәтелге айналып кетті. Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін суреттеуге арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ поэзиясында кездеспейді. Оқырмандардың көңілін табиғаттың сұлу көріністеріне аудару арқылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тәрбиелейтін патриоттық өлеңдер орыстың демократтық, гуманистік әдебиетінің үлгісі болатын. Ыбырай өлеңдері – туған ел табиғатын жырлап, сол арқылы өзінің жас шәкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге жасаған елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай, адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен адамның байланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер жанды әсерін бейнелейді.
Дүниеге қатысты бастапқы трансцендентті мойындай отырып, Ы.Алтынсарин нақты практикалық өмірге қатысты барлық басқа нәрселерде стихиялы материалист сияқты ойланып, әрекет етті, жалпы парасаттылыққа сүйене отырып, жердегі себеп-салдар байланыстарынан бастауға тырысты. Ал бұл жерде оның философиялық көзқарасын толық түсіну үшін оның көзқарасының негізін сипаттап қана қоймай, оның есімін бүкіл қазақтың ұрпақтары үшін мәңгілікке қалдырған фактор болып табылатын ағартушылық қағидасы аса қажет.
