Ііі халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
қыр, жыр деген сөздердің арасындағы әріпті жазуды қажет етпегеннен туып отырғаны секілді. Біздің әліпбиімізде к – кы, қ – қы, т – ты
жүктеу/скачать 7,21 Mb. Pdf көрінісі
|
3 том (1)
| қыр, жыр
деген сөздердің арасындағы әріпті жазуды қажет етпегеннен туып отырғаны секілді. Біздің әліпбиімізде к – кы, қ – қы, т – ты деп оқылғандықтан қыр дегенде ортадағы ы әріпін жазудың қажеті жоқ. Себебі, қыр дегенде қ әрпінің өзі қы деп айтылып тұр. Ғалымның бұл топтастыруынан ауызша тілді жазбаша тілге жақындатқысы келгенін байқауға болады. А.Байтұрсынұлы осы ойын тиянақтап: «Емле – жазу үшін шығарған нәрсе, жазу – тіл үшін шығарған нәрсе. Олай болса тілді бұзып емлеге ыңғайлау емес, емлені тілге ыңғайлау керек» деген [3, 215 б ]. А.Байтұрсынұлының емленің 4 түрін: таңба жүйелі( негізгі ынтымақ), тарих жүйелі( негізгі дағды ), туыс жүйелі( негізгі тегіне қарай ), дыбыс жүйелі ( негізгі естіліуіне қарай) деп қарастырған. 1. Таңба жүйелі емле - сөзде немесе сөйлемдерде таңбалауға келетін сөздерді жазу ішінде таңбалануы жатады. Мысалы: екіге сөзі келсе «2» деп, арғынға дөңгелек таңба алайық десе – «О» деп таңбалануы. Қазіргі таңда бұл жүйе принцип ретінде қаралмаған, сандарды таңбалау болғанымен, жоғарыдағыдай дөңгелектеу қазір кездеспейді. Бұл жүйе көне түркі жазуындағы тасқа қашап жазу кезіндегі әріптерді таңбалау қиындыққа соққандықтан, кейбір сөздерді сурет арқылы таңбалап отырған. Мысалы, «күн» деген сөз келсе оның суретін таңбалаған. Бұл бір жағынан үнем болса, бір жағынан логиканың да жұмыс істегенін байқаймыз. 2. Тарих жүйелі емле – баяғы бір жасалған түрінде қолданып дағдыланғандықтан, тіл өзгерсе де өзгерместен әдеттенген бойынша қолданылады. Бір дыбысқа арналған әріп, тіл дыбыстары өзгеріп кеткендіктен, бірнеше дыбыстың ортақ таңбасы. Мысалға, орыс алфавитінен келген ю, я дыбысын айтуға болады. Бір дыбысты жазуға бірнеше әріп жұмсалуы немесе дыбысы жоғалып кеткен әріптерді әлі күнге жоғалмастан сөз ішінде жазылып жүруі мүмкін. Бұл тарихи жүйелі емле қазіргі дәстүрлі принципке келеді. Мысалы : хайуанат. 3. Туыс жүйелі емле – сөздің ауыздан шыққандай дыбыстарына қарамай, тегіне қарап отырып жазуы. Бұл емле қазіргі морфологиялық принципке сай келеді. Морфологиялық принципте сөздің дұрыс айтылуы мен дұрыс жазылуын қадағалайтын принцип, яғни орфография мен орфограмма. Мысалы : Қара ат – қарат. 4. Дыбыс жүйелі емле – сөздерді ауыздан шыққын күйінше жазатын емле. Бұл емле қазіргі фонетикалық принципке сай. Сөздің ауыздан шығуының өзі екі түрлі болады. Сөйлегенде сөздер бір-біріне жалғаса айтылғанда ауыздан бір түрлі болып шығады, әр сөздің оңаша жеке алып айтқанда ауыздан екі түрлі болып шығады. Мысалы, ақ өгіз – ағ өгіз, көк өгіз – көг өгіз. Бұл жүйеде ықпалдың әсерінен өзгеруі. Ғалымдар қалай естілсе солай жазғанын қалауы да осы еді. Осы ақ өгіз бен ағ өгізді алсақ, мұндағы ағ сөзін жеке алсақ, осы 223 «ағ» сөзінің мағынасын білу қиын болады. Сол себепті болар қалай естілсе солай жазып емес, морфологиялық принциппен жазуы да осыдан болар. Жаңа емлеге байланысты ғалым өз зерттеулерінде түсініктемелер беріп өтті. Осыған байланысты А.Байтұрсынұлы: «керек орындарда ғана туыс жүйелі болсын, бұрынғы емлеміз дыбыс жүйелі емес пе еді? Туыс жүйесін керексіз орында кірістіруші едік пе? Бұрынғы емлеміз де дыбыс жүйелі екендігін, туыс жүйелі қандай керек орындарда кірісетіндігі бәріне мәлім», - деп және «Мұны мен емле үйренуге оңай бола ма? Көз тануына, қол жүруіне жеңіл бола ма? Басқа түріктерге түсініктірек болып жақындар ма? – Жоқ. Олай болса, бұрынғыдан мұның несі артық деп аламыз? Емлені бұрынғысынан артық болғандай етіп өзгертуге мағына бар; бұрынғысынан төмен болғандай етіп өзгертуде мағына да, мақсат та жоқ. Кілең туыс жүйелі болсын дейтіндер алдарында неге барып қамалатындарына не көз салмайды-ау деймін», деп айтады [3, 219 б ]. Бұл ғалымның сөзінен қандай шешімге келсек те алды- артымызды ойлап әрекет жасауымыз керек дегендей. Кілең туыс жүйелі емле болсын дегенді, «Балалы», «тұзлы», атлы», «баланы» деп жазатын болмақ. Яғни, сөздер қалай дыбысталса да, оның тегіне қарап отырып жазу. Бұл жүйе қазіргі күнге дейін қолданыста. Ал, дыбыс жүйелі болсын дегені «сөзшең» дегенде «сөшшең» деп, «ізшілер» дегенде «ісшілер, ішшей» деп жазу. Бұл ауыздан қалай дыбысталып шықса солай жазылуы. Алайда, біз оны оқығанда мағынасы қандай екенін бірден көргенде түсіне қоймаймыз. Мысалы, «сөзшең» сөзін «сөшшең» деп жазсақ оның түбірі «сөш» болып тұрғандықтан мағына айыруымыз қиындыққа соғады. Қорытындылай келе, А.Байтұрсынұлы қазақ грамматикасы мен әліпбиін, емле ұстанымы мен орфограммалау әдістерін саралаған алғашқы лингвистердің бірі. Тарих үшін қай еңбек, пікір болсын өте құнды. А.Байтұрсынұлының зерттеуіндегі емлелер жүйесі әлі күнге дейін өз күшін жоймастан қолданыста. Тек заман талабына сәйкес таңба жүйелі емлесі қазіргі принципте жоқ. Алайда, ондағы бір, екі сөздерін сөйлем ішінде 1-2 деп қолданып жүрміз. Бұл зерттеулерге бір ғасыр болса да, әлі күнге дейін қазақ граматикасы үшін ең құнды зерттеулер, мәліметтер болып табылады. жүктеу/скачать 7,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|