| а) Салаластырғыш жалғаулықтар бірыңғай жеке сөздер мен сөз тіркестерін және бірыңғай сөйлемдерді байланыстырады да, солардың өзара байланысу жолдары мен қатынастарын көрсетеді. Олар іштей ыңғайластық және талғаулықты болып екі салаға бөлінеді.
1. Ыңғайластық жалғаулықтар өзара ыңғайласып құралатын, тең дәрежедегі сөздер мен сөз тіркестерін жалғастырады да, солардың ыңғайласқан қатынасын білдіреді. Жалғаулықтардың бұл тобына мен (бен, пен), және, тағы, әрі, да (де, та, те), әм шылаулары жатады.
2. Талғаулықты жалғаулықтар сөйлемде зат есім, сын есім, етістік және басқа атаушы сөздер арқылы жасалып, салаласа жалғасқан мүшелердің бірінен соң бірін я талғап, я таңдап, я кезектестіріп, я біріне-бірін қарама-қарсы қойып айту үшін қолданылады. Жалғаулықтардың бұл тобына әлде, біресе, я, бірде, яки, не, немесе, болмаса, не болмаса, күй, мейлі шылаулары жатады.
ә) Сабақтастырғыш жалғаулықтар тек құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдерді бір-бірімен жалағасытырып байланыстырып, солардың арақатынасын анықтап көрсету үшін жұмсалады. Ондай қатынастар байланыстыра түскен сөйлемдердің мағыналары қарсылықты, себептік, салдарлық, шартты, айқындағыш, ұштастырғыш болып бөлінеді.
1. Қарсылықты жалғаулықтар негізінде бұрында айтылған ойға соңғы сөйлемдегі ойдың мағына жағынан қарама-қарсы екенін аңғартуға дәнекер болады. Бұл жалғаулықтардың қатарына бірақ, алайда, әйтсе де, әйткенмен, сүйтсе де, сонда да, дегенмен, әйтпесе, әйткенде, әйтпегенде сияқты қарсылық мәнді жалғаулықтар жатады.
2. Себептік жалғаулықтар салалас құрамалас сөйлемдердің құрамындағы соңғы жай сөйлем бұрынғы (алдыңғы) сөйлемдегі айтылатын ойдың себебін білдіру үшін арнаулы дәнекер есебінде қызмет етеді. Ондай себептік жалғаулықтардың қатарына себебі, өйткені шылаулары жатады.
3. Салдарлық жалғаулықтар салалас құрмалас сөйлемдердің арақатынасын білдіру үшін, яғни басыңқы сөйлемде айтылатын іс-әрекеттің, амалдың нәтижесі я салдары екенін білдіретін дәнекер ретінде жұмсалады. Жалғаулықтардың бұл түріне сондықтан, сол себепті шылаулары жатады.
4. Шарттық жалғаулықтар сабақтас құрмалас сөйлемдердің арақатынасын білдіру үшін, яғни басыңқы және бағыныңқы сөйлемдердің бір-бірімен жалғасуларына дәнекер есебінде қолданылады. Жалғаулықтардың бұл түріне егер, егер де, алда-жалда шылаулары жатады.
5. Айқындағыш жалғаулықтарға яғни, демек шылаулары жатады. Олар я жеке сөздерді, я сөз тіркестерін, я жеке сөйлемдерді бір-бірімен жалғасырады да, алдыңғы сөз арқылы, я сөз тіркесі не сөйлем арқылы айтылатын ойды кейінгі сөз, я сөз тіркесі, я сөйлем арқылы не баяндауға, не айқындауға, не анықтауға, не тәптіштеп қадағалай түсуге дәнекер сөздер есебінде қызмет етеді. Сол себепті бұлар айқындағыш жалғаулықтар деп аталады.
6. Ұштастырығыш жалғаулықтарға ал, ендеше, ал ендеше, олай болса шылаулары жатады. Мұндай жалғаулықтар мағына жағынан біріне-бірі орай қолданылатын екі жай сөйлемді ұштастырып байланыстыру үшін жұмсалады да, бірінші сөйлемнен кейін іле екінші сөйлемде айтылатын ойды бастау үшін дәнекер ретіде қызмет етеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
