Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың
жүктеу/скачать 1,96 Mb.
|
| Т.Рысқұлов және баспасөз
Бұл жерде кезінде Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі жөнінде қысқа мерзім аралығында 6 еңбек жазып, шындыққа біртабан жақындаған Тұрар Рысқұлов туралы айтпай кеткеніміз орынсыз болар еді. Ең алдымен Т.Рысқұловтың творчествосындағы назар аударатын, рухани мұра ретінде қабылдап, қызыға оқитын туындыларының бір саласы – оның тарихи және әлеуметтік-экономикалық мәселелерге байланысты қалам тартқан публицистикалық еңбектері дер едік. Тұрар публицистикасының ерекшеліктері қандай деген сауал туындаса, оған ең алдымен, ол қай мәселе туралы жазбасын сол тақырыпты терең зерттеп, меңгере білген деп жауап қайтарамыз. Ол өз заманының тарихшысы, экономисі, этнографы, әдебиетшісі және қоғамтанушысы да бола білген жан. Мәселен, Т.Рысқұлов өзінің: «О формировании казахской нации и казахском пролетариате», «Из прошлого национальной интеллигенции», «Современный Казахстан», «Восстание в средней Азии в 1916 г.» атты монографиялық еңбектерінде қазақ халқының тарихын ғылыми негізде тұжырымдап берген. Айталық, ол «Из прошлого казахской национальной интеллигенции» атты еңбегінде: «В последнее время многие люди начали писать о революции в Туркестане. Остается только приветствовать это очень актуальное начинание людей, занимаюшихся литературой», – дей отырып, 1921-1922 жылдары орталық басылымдарда жұмыс істеген Н.Борисовтың «Түркістандағы Октябрь революциясы» деген мақаласын талдау барысында: «Товарищ Борисов, видимо, незнаком с историей революции в Туркестане, и когда писал статью, пользовался исключительно чужими сочинениями на эту тему», – деп келіп, «Перед нами стоят исключительно важные и ответственные задачи. Вопрос о том, какую политику нужно проводить в Средней Азии – это очень важный вопрос для федеративной республики в целом. Безответственное рассуждение недопустимо в таком вопросе», – дейді. Сөйтіп, жалқыдан жалпыға көшу арқылы сыншы қайдағы бір Н.Борисовтың Түркістандағы революция тарихын «қаламының ыңғайына қарай» бұрып алу тәсілін теріске шығарып, жалпы көкейкесті проблеманы қозғайды. Мұның астарында автордың «Орта Азия халықтарының, оның ішінде Қазақстанның ұлттық мүдделерін, нәзік психологиялық мүмкіншіліктерімен санаспайынша – ешбір саясаттың жеңіске жетуі мүмкін емес» деген пікрі бар. Т.Рысқұловтың өзіндік көзқарасын білдіретін «Тайжановқа жауап» ретінде жазған мақаласында: «По истории средне-азиатских народов, в том числе казахов, имеется большое количество изданных трудов буржуазных историков. Но в этих трудах история народов, в том числе казахов, преподносится как история борьбы отделных ханов между собой, не освещается роль массы, не даются анализы социально-экономическим причинам отдельных исторических событий», – деп турасын айтады. Рысқұловтың бұл таңдағы хал-ахуалымен ұштасып жатқанын ешкім жоққа шығара алмаса керек. Мәселен, 1986 жылдың желтоқсаны. Алаңға шыққан жастарды нашақорлар, экстремистер деп бүкіл халық болашағына күйе жақты. Тіпті, ол аз дегендей, Орталықтың көзжұмбайлықпен қабылдаған сорақы қаулысы отқа май құйып, жалақорлық өртін өршіте түсті... Алайда, шындық өлмейді. Тарих таразысы ақ-қарасын ажыратып, шындықты дәлелдеп берді. Ендеше, Тұрар көзқарасы нақ осы жағдаймен үндесіп жатыр. Тұрар Рысқұловтың «Қазақтың ұлттық интеллигенциясының өткенінен» атты бір еңбегі (мақаласы) Қазан төңкерісіне дейінгі қазақтың ұлттық интеллигенциясының қалыптасу кезеңдерін, оның бағыттарын теориялық тұрғыдан талдап беруге арналған. Бұл туындыдан 1905 жылғы бірінші орыс төңкерісіне дейін-ақ, қазақ зиялылары арасындағы екі толқынды байқауға болады. Бірінші – Шоқан, Ыбырай, Қази (Шоқанның інісі), екіншісі – татар, башқұрт медреселерінде білім алып, қазақтың ұлттық мәдениетін шығыс халқымен ұштастырушылар. Автор еңбегінде соңғы топтың әсерімен қазақ тілінде түрлі бағытта кітаптардың да жарық көре бастағанын сөз етеді де, жалпы 1913-1916 жылдар қазақтың ұлттық интеллигенциясының кең қанат жайып, кемеліне келген кезеңі болғанын, ақпан төңкерісінен кейін олардың бірқатары «Алаш» партиясының маңына топтасқанын айтады. Т.Рысқұловтың 1926 жылғы сәуір-мамыр айларында республикалық «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы болғаны тарихтан мәлім. Тұрардың журналистік шеберлігі нақ осы жылдармен ұштасып жатыр. Қысқа ғана мерзім аралығында «Қазақ ұлты мен қазақ пролетариатының қалыптасуы туралы», «Баспасөздің міндеттері», «Қазақ, қырғыздардың 1916 жылғы көтерілісі» сияқты маңызды еңбектерін жазғанын ескерсек, оның «редакторлық лауазымды» місе тұтпағанын байқау қиын емес. Енді Тұрардың «Орта Азиядағы 1916 жылғы көтеріліс» мақаласына тоқталық. Мұны біз тарихи әдебиетте 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті ғылыми түрде тұжырымдап берген тұңғыш еңбек ретінде бағалауға тиіспіз. 1927 жылы ғылыми баспасөз беттерінде Орта Азия және Қазақстандағы көтерілістер барысы жөнінде дискуссия туындаған тұста бұрынғы пікірлерін «1916 жылғы Орта Азиядағы көшпенділер көтерілісі» атты кітабында байыта түсті. Сол пікірталастың бірінде мәскеулік журналист И.Миницкий Рысқұловтың көзқарасын сынай отырып: «Мұнда тек көтерілістің ұлттық сәттері ғана көрсетіліп, таптық мәні естен шығарылған», – деп айыптады. Оған жауап ретінде Рысқұлов көп кешіктірмей баспасөз бетінде өз көзқарасын бұрынғыдан да айқындай түсетін «Тағы да Түркістандағы 1916 жылғы күрестің маңызы туралы» деген еңбегін бастырды. Мұнысымен қатар Т.Рысқұлов әрбір тарихи оқиғаларға байланысты өзінің жеке көзқарасын білдіргенімен, осы мәселелерді түрлі қырынан алып, жан-жақты байытып отырған. Оның тек бір ғана 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс жөнінде алты еңбек жазуы осыны дәлелдейді. 1933 жылы республикалық «Казахстанская правда» газетінің үш нөмірінде Тұрардың «Странички из истории революционной борьбы» деп аталатын мақаласы жарияланған. Ол бұл еңбегінде метрология мен отарлық жүйенің ара жігін ашып көрсетіп, көтеріліс қарсаңындағы тап күресінің шиеленісу себептерін нақты ғылыми теориялық тұрғыдан дәлелдеп берді. «Көтеріліс барысында Қазақстандағы таптық күрестің құрылымы тамаша айқындалады... Меньшевиктік және эсерлік топта болып, отарлық жүйенің буына піскен әкімдер көтерілісті болдырмаудың барлық шараларын жасады. Бірақ езілген қазақ жұмысшыларының назары көтерілісшілер жағында болды», – деп жазды автор. Мұнда Т.Рысқұлов публицист қана емес, көтеріліс барысында ой түйіп, тұжырымдай білетін тарихшы ретінде де көрінген. Ол тек өз еңбектерінде ғана емес, өз тұсында жарияланған тарихи дүниелерге де сын көзбен қарап, әділ бағалап, тарихи талдау жасап, түрлі оппортунистік көзқарастарға қарымды тойтарыс беріп отырған Азия тарихындағы зерттеуші, ғалым ретінде де тануымыз керек. Міне, жалпы Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске интеллигенция өкілдерінің қатысы туралы айтқанда, біз осы мәселелерге тоқтаймыз. Себебі, ол кезде қалыптасып, халық қалаулыларына айналған зиялылар баршылық еді. Және де олар Кеңес өкіметі тұсында айтылып келгендей көтеріліс кезінде, ел басына қиын-қыстау заман туғанда, буржуазия жағында емес, ат төбеліндей қолдарында билік бар байлардың жасағында емес, қалың нөпір еңбекші халық қатарынан табылды. Табылып қана қойған жоқ, «қалың елі қазағын» төнген қатер мен қырғыннан арашалап қалу үшін қолынан келгенін жасап бақты. Бұл сөзімізге нақты дәлелді біз «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеттерінің сол жылдардағы беттерін парақтай отырып көріп, көз жеткіздік. Әсіресе, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Сералин, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Бақытжан Қаратаев сынды арыстарымыздың бастарын бәйгіге тіге жүріп, жарғақ құлағы жастыққа тимей атқарған істерін разы болмай, қайран қалып, таң қалмай айту мүмкін емес. Ал бұл бес бәйтеректің, бес алыптың халқына сол бір зобалаң қара түнек кезеңде жарық жұлдыздай жарқырап жол сілтеген, елі үшін отқа өздері түскен ержүректігі мен адалдығын әлі де сан ұрпақ аңызға айналдырып айтары ақиқат. жүктеу/скачать 1,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|