Қызылорда облысының білім басқармасы Қызылорда қаласының білім бөлімі

Жазушының «Құла ат» әңгімесіндегі жолаушылар келіп түскен үйдің бәйбішесі үйіне қонақ келгенін жақтырмайтын, келсе де бар мінезін көрсетіп шай тамағын беретін кез келген қоғамда бар шаруа әйелі. Бұл әңгімедегі бәйбіше мен ерінің әрекеті, бір-біріне көзқарасы шынайы суреттелген. Әңгімеде жолаушылар шеткі үйге бұрын танымайтын жер болғандықтан сұраусыз кіріп баруға ұялып, атқосшысын рұқсат сұрауға жібереді. Атқосшы байы түссін, қатыны түспесін деген хабар әкеледі. Алайда, қазақ ғұрпында ер адам сөйлегенде әйел заты бір саты төмен тұратындықтан жолаушылар үйге қарай енеді, әңгіме былайша өрбиді: «Төбесі майысып құлауға тұрған лапастан еңкейіп жүріп отырып, шала жабылып саңылауынан жарық көрініп тұрған ескі есікті сықырлатып аштық. Үйдің ішін қаптаған түтін аралас бу бетке жылы дымқыл болып тиді. Кетік қара шөмішпен құлаштап қазан сапырып жатқан үй қожасының қатыны есіктен кірген ыңғайыымызда көзге түсті. Бізге қабағын түйіп, түнеріп бір қарады да, жүресінен отыра кетіп шыпшамен пештің отын көсеп-көсеп қалды. Сұршалау келген, қабағы тікірейген, танауы делдектеу адам екен, қалпында, пішінінде ашу ызғары бар.

-Тентіреп.. келетін болса күндіз келсе қайтеді екен.- деп күңк ете қалды». Одан кейін кішкене қызын сарт еткізіп, бар ашуын содан алды. Жолаушылар үй иесімен әңгіме айтып болған кезде, бәйбіше бөлме жақтан самаурын әкеліп бағанның қасына орнатты. Құманшаны самаурын төбесіндегі кәмперкеге орната бергенде құманша аунап кетіп, ішіндегі шәйі самаурынның оттығына төгілді. Жайнап тұрған шоқ «быж»... етіп, буы, түтіні төбеге шапшыды...

- Адыра қалғыр!.. Қаран қалғыр!..- деп қатын құманшаны ұстап алды.

-Ә, атаңа нәлет...- деді байы:- сен-ақ күйдіріп болдың-ау... кісі де кетер. Үйде оңаша қалармыз...

Көзін алартып қатынына байы қарады. «Сандалмашы» деген тәрізденіп қабағын түйіп байына қатыны қарады. Екеуінің де көз қарастары ұзамай бір төбелес, жанжалдың барлығын еріксіз сездірді». [20.59-62] Осы әңгімеде сөз болатын «Құла ат» хикаясы қазақ халқының ұлттық болмысын танытады. Ұлттық болмыс – белгілі бір ұлттық қоғамның тұрақты ерекшеліктерін, санасын, қызығушылықтарын, рухани құндылықтарын, ынтасын, әлеуметтік-психологиялық қорғаныс тетіктерін сипаттайтын күрделі түсінік [14.76]. Ұлтымыз әрқашан жылқы малын қадір тұтып, қасиетіне балаған. Келген қонақтарға үй иесі құла ат жөнінде әңгімені былайша өрбітеді: «Құла мал қасиетті келмек дейді. Пайғамбар ғалайсалам кәпірлермен соғысқанда ылғи құла ат мініп шығады екен. Бұрынғының сөзі де онша теріске кетпейді-ау, әкем марқұм құла аттың қасиеті туралы көп сөз айтушы еді, бәрін де ұмытып қалыппын... Баяғыда бір бай болыпты дейді. Жылқысы өте көп болса керек. Бір үйір қасқыр, ішінде бір басшысы бар, күн сайын жеп жылқысын бітіретін болыпты. Бай ашуланып елінің адамын жиып, жүйріктігі ұшқан құспен таласатын аттарын мініп қуыпты дейді. Топ қасқырдың ортасындағы басшысы қашып бара жатқан күйі жанындағыларға: «Қандай ат келеді екен қараңдар!» депті. «Көк ат келеді» - депті жанындағы қасқырлар. Сонда басшы қасқыр тұрып «Көк ат келе жатса, тау мен тасқа қашыңдар, табаны тез тілініп мамырлап қалар» - депті. Тау мен тастың арасымен біраз қашып барған соң, тағы қаратса шұбар ат келе жатқанын айтады. «Шұбар ат болса күннің астына қарай қашыңдар, көзі талып шаба алмас» - депті. Бірсыпыра шапқан соң тағы сұрапты. «Құла ат келе жатыр десіпті». Сонда қасқырдың бастығы тұра қалып: «...болмады. Құла ат келсе құлатар, бәрімізді де сұлатар; енді топтарыңды жазып, не көрсеңдер де бет-бетіңмен көріңдер...» деген екен, - дейді[17.61-62].

Қазақ халқының ғасырлар бойы туындаған, қалыптасып дамыған, қанат жайып қарыштаған өзіндік ерекшелігімен баурап алатын өнері бар. Мәдениеті, сазды ән-күйі, музыкалық әуені, сахналық ойыны сонау ертеден, алыстан бастау алады. Халықтың өзіне тән дәстүр, салт, табиғат берген жаратылысына үндес, сарындас өнердің қанымызға тарап, бойымызға сіңіп, ұлттық болмысымызды паш ететін дүние екендігі белгілі. Бейімбет те заман келбетін, замандас бейнесін жасауда, шабыт пен тебіреніс күйін кешкенде ән әуені мен күй құдіретін шығармасына арқау ете білді.

Халқымыз басына қандай ауыртпалық түссе де, қолына домбыра алып, ел қайғысын өлеңмен жеткізген. Қаламгердің «Естай ауылы» атты әңгімесінде ауыл адамдарының жаппай дертке ұшырап, аз қалуы, жоқшылық халі суреттеледі. Ауылға келген қонақтар аурудан құрып бара жатқан ауылды көріп іштей қиналады. Соны сезген Естай қонақтардың көңілін аулау үшін інісіне өлең айтқызады. Сонда Қасымжан домбырасын әкеліп, зарландырып тартады:

«Көк атым күнде мінсем арымайды,

Көңілім қалайынша налымайды.

Меңдеген дерт бойды алып, еңсе түсіп,

Қанша дару қылсам да дарымайды...»

Қараша үйдің қайғысын, ауылының ауыр күйін домбыра күй қылып сарнап отырған секілді болады. Халық ұғымындағы күй құдіреті, домбыра қасиеті сынды ұлттық болмыс осы әңгімеде көрініс табады [17.204].

«Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра» деген халық даналығына арқау боларлық жазушы әңгімелерінің бірі «Таубай» әңгімесі. Таубай қартайған шағында да домбырасымен, ән айтумен ажыраспаған жан. Бейімбет оны «жасында сауыққой, әнпаз болған сал жігіт» деп таныстырады. Бірақ, кедейшілік қамыты мойнына түспеген, мүгедектікке душар болған Таубай келе-келе ел аралап, ән салуға мұршасы келмей қалған. Бірақ, өнер қуған жас кезінде көп мұраны құлағына құйып алғанға ұқсайды. «Кешкі салқында жадырап отырып қара домбыраны Таубай безілдете бастады. Тартқыш екен, безілдетіп күй салды. «Ақсақ қоян шошыған», «Нар иген», «Қоңырқаз» күйлеріне салғанда адамның бойын шымырлатып жібереді. Отырған орнында қозғалып теңселіп, қолын ілгері-кейінді сілтеп, күйдің ырғағына өзі де түсіп отырады...» - деп Бейімбет оқырманның Таубайға, оның өнеріне ынтықтығын арттырады. Таубай күйші ғана емес, әнші де. Ол ән бастарда әннің қалай шыққанын, оны кім шығарғанын түсіндіріп әңгімелейді. Сондай-ақ жазушы Таубай бейнесі арқылы халқымыздың кеңпейіл, қонақжай қасиетін танытады. Таубай кедей болса да жомарт. Жол жүріп келе жатқан жолаушылардың қонуға ыңғай білдіргенінде ол: - «Байларымыз жайлауда. Мұнда кілең жатақтар отырмыз. Қымыз жоқ, ет жоқ.. бүгін қатын үйде ұн да жоқ деп еді. Әйтсе де үйге жүріңдер, айран-пайран ішерсіңдер, - дейді [20.195].

1923 жылы жазылған жазылған «Талақ» атты әңгімесінде автор ерлі-зайыпты Айдарбек пен Зейнептің тату-тәтті отбасын болмашы нәрседен бұзыла жаздағанын, алайда екеуінің өз арасындағы сыйластық, сүйіспеншілік сезімдері ескі наныммен, діни ұғыммен іштей арпалысып күресу нәтижесінде ақыры қайта табысқанын суреттейді. Болмашы нәрсеге ренжіген айдарбек ашу үстінде Зейнепке: «- Мен сенен талақ» - дейді. Зейнепке таяқтан да қатты батқан осы «талақ» деген жаман сөз. Оның бала кезден білетіні, естігені: «неке – ерлі-зайыпты адамның тұрмысы, бірін-бірі сүймеген екі адамды неке сүйдіреді. Неке – махаббат жібі, ерлі-зайыпты адам қаншама бірін-бірі көрместік болып араздасса да, неке тұрған жерде махаббат үзілмейді. Ал, ерлі-зайыпты адамның жиренішті тұрмысына дәнекер болып тұрғанжіпті үзетін бір нәрсе бар, - ол – талақ...» Міне, Зейнепті осы ойлар қатты қинайды, Айдарбектен шынымен-ақ айырылып қаламын ба деп өкінеді, бір жетіден бері одан жеген таяқ та, есіткен сөздері де ұмытылды, бойын тітіркендіріп, тікенектей қадалып тұрған жалғыз сөз – талақ. Ашу үстінде мән бермей айтып қалған Айдарбек те кейінірек есін жиып, өз сөзінен өзі шошиды. Оның ойынша, бұл – кешірілмес қате. Шариғаттың бұйрығын істеймін десе, айдарбек қатынын екінші біреуге қосып, ол адам талақ қылғанның артынан үш айдан кейін барып неке қиып алу керек. Олай қылмаса некесіз қатын ұстаған болады. «Некесіз қатынның үйінің асы арам» деп шолақ молда екі күннің бірінде қақсайды». Бірақ жастай сүйіп қосылған Зейнебін Айдарбек қалай қисын біреуге? Осы ойлар оны да қатты қинайды. Ондай ой ұшынан шыға алмаған Айдарбек Зейнепсіз маған шариғаттың қажеті не? деген ойға келеді де: – Шариғаты құрысын, қатынымнан айырылмаймын..»[19.56] деп түйеді ойын. Сырт қарағанда осы бір шағын ғана әңгімеде алып-жұлып бара жатқан тартыс желісі жоқ тәрізді, мынау ұнамды, мынау ұнамсыз деп тізбектеп жататын кейіпкерлер саны да көп емес. Әңгімеге Айдарбек пен Зейнеп екеуінен басқа олардың қызы Күләмза ғана қатысады. Әке-шешесі болар-болмас нәрсеге ренжіп қалса, ол да ренжиді, бүк түсіп ұйықтап қалады да, ал егер олар татуласып жайдары отырса, Күләмза да қуанады, шексіз бақытты адамдай көңілі тасиды. Мұның бәрі өмірде болатын, жиі ұшырайтын екінің бірінде кездесетін ақиқат жайлар. Алайда әңгімедегі оқиғаның идеялық мазмұнына тереңірек үңіле қараған адамға оның үлкен философиялық, тәрбиелік мәні бар екендігін түсіну қиынға соқпайды. Біріншіден, әңгімеде автор «талақ» деген ұғым жайындағы шариғат «сырын» әшкерелейді, ескі наным, діни ұғымды ирония арқылы шенейді, ескілік шырмауынан арылыңдар дегендей үгіт айтады. Екіншіден, ұлттық тәлім-тәрбие негізін дұрыс қалыптастыруға ой тастайды. Баланы тәрбиелеу үшін отбасындағы ата-ананың атқаратын рөлі, олардың өз бастарының үлгі-өнегесі бала жүрегіне қаншалықты әсер ететіндігі аңғарылып отырады.

Б.Майлин әңгімелерінде қазақи болмысты көрсетудің басты құралдарының бірі – жеңіл юмор мен сатиралық мінездеулерінде жатыр. Юморға негізінен тазалық пен туралықтың, игілік пен ізгіліктің қадірін білетін, адамгершілігі, қайырымы мол адамдар бейіи болады. Жалпы ел-жұрт, қоғам атаулының қамын олйаған қамқорлар ғана ненің дұрыс, ненің теріс екенін тап басып тануға ақыл-парасаты жететіндер ғана барады. Сондай-ақ, өз қадір-қасиетін бағалай отырып, өз бойындағы әлсіздіктерді, күлкілі мінез-міндерді көре білетін, соларға сын көзбен қарап, өзін-өзі сынай алатын, соған өресі жететіндер, кемшілік атаулыны, тіпті, ұсақ, түкке тұрғысыз ұнамсыз нәрселерді байқағыш, ондайға төзбес адамдар ғана бара алады.

Бұл ұғымдардың жалпы табиғаты мен көркемдік қызметі жайында бірнеше еңбек жазған, профессор Т.Қожакеев бұларға мынадай сипаттама береді: «Сатирада ащы кекесін, күлкі ету, мазақ қылу, жоққа шығару, үкім айту, адам қиналысын аңлау, адам жүрегінің түкпіріне үңілу, көңілділік пен күрсініс, т.б. тоғысып жатады. Ал, юмор – өмірдегі күлкілі болмыс, құбылыс, факті, оқиғаларға эстетикалық қатыстың бір түрі. Өмірдегі жағымды нәрселер мен құбылыстардың «әттеген-ай» дегізетін әлсіз, жөнсіз жағын жеңіл күлкі, әзіл-оспақпен көңілді, іш тарта тәлкек етудің, бағалаудың түрін юмор дейді. Ол құр күлу үшін ғана емес, белгілі бір құбылысты жақсырақ көру, бағалау үшін пайдаланылады» [13.45 ].

Осы юмор арқылы автор күнделікті өмірдегі адамдар арасындағы қарым-қатынастар арқылы көрінетін кейбір мінездерді, арамызда көлбең етіп көрініп қалатын жаман қасиеттерді, бейпіл сөзге әдеттеніп кеткен рабайсыз қылықтарды сөз қылады. «Юмор – туралықты айтудан тайынбайтын, қорқақтыққа, жасқаншақтыққа бой алдырмайтын, дертті түйреп тастайтын адамдардың құралы. Жалтақтық – юмор атаулының жауы. Юмор – үлкен рухани, идеялық күштіліктің белгісі. Ол – келеңсіз көріністерді көре отырып, тепсінбей қалмайтын, онымен ымыраға келмейтін принципшіл, әділ адамдардың үлесі [11. 68], - дейді юмор поэтикасы жайлы еңбегінде А.Мұсаев.

Б.Майлиннің өлтіре сынға алған кейіпкерлерінің бірі Желдібай Жындыбаев. Автор күле отырып, оқушысын да күлдіре отырып нанымды бейне жасаған. Құрғақ баяндау емес, оқиғалы сюжеттермен, шрихтармен кейіпкерінің жағымсыз қылығын аша түсу үшін бірнеше рет онымен кездесіреді. Басқа адамдардың аузымен оны мысқылдап, өткір тілін түйреп-түйреп алады.

Желдібай Жындыбаев бай да, би де емес, кәдімгі кедейлердің бірі. Бірақ, ол мақтануды жақсы көретін белсендісымақтың бірі. Әңгімені оқығанда кейіпкердің атын ойдан алғанмен сол кезде мақтаншақ, есерсоқ пысықсымақтар аз болмаған шығар деп ойлайсың. Ал Жындыбаев солардың жиынтық бейнесі, типтік образы.

Көзі күлім-күлім қаққан желдібай Жындыбаевтың «екпіні тау құлатқандай», «атқа қоқилана отырып» екпінімен тебініп қалғанда, торы аты ыршып түседі. Ол губерниялық «өкілдің қолын ұстап, қысып-қысып қойғанда... сындырып жібере жаздайды, оған: «талай тығыз науқандарды да дүрілдетіп орындап шыққан көкеңмін» деп мақтанады. Жолда кездескен бір ақсақалдың:

• 
  Апырым-ай, шырағым, тым қатты жүреді екенсің-ау, - дегеніне қара құлақшынын желкесіне итеріп қойып, жымың-жымың етіп, ожырая қарайды.
  
• 
  Ай, отағасы, надандық-ау, жұмыстың жайын білмейсің ғой. Мен қызу науқанмен келем. Мен Жындыбаевпын. «Товарыш Жындыбаев», - десең осы елдің баласына шейін біледі», - деп көпіреді.
  

Қолына берілген мандат желігін онан сайын қоздырған Желдібай жындыбаев менмендігі көп, масаттануға құмар, қолына билік тисе жұртқа осқырына, қоқилана қарайтын, ешкімге рахым ете білмейтін, не қолынан іс келмейтін бос кеуде, сылдыр сөзді кейіпте суреттеледі.

Жазушы әңгімелеріндегі байлардың өзіне лайық Кемелбай, Қарынбай, Қауқынбай, Тәңірберген, Жайлыбай, Сырлыбай, Байқасқа, Қарықбол деген аттар қоюда сықақтық сипат бар. Ал кедей кейіпкерлеріне Айранбай, Талқанбай, Бұқабай, Түйебай, Бұзаубақ, Құрымбай, Тұтқыш, Ұлтарақ сияқты есімдерді беруі, біріншіден, жеңіл күлкі үйіреді, екіншіден, сіңірі шыққан малшы, жалшыдардың кедейлігін көрсететін тәрізді. Бірақ, олардың бәрі бір-біріне ұқсамайтын дара сипаттармен беріледі.

2.2. Жазушы әңгімелеріндегі ұлттық сипатты танытатын тілдік ерекшеліктер

«Көркем әдебиет не? Ол жазушының көркем фантазиясы арқылы еленіп шыққан тұрмыс шындығы. Жазушылық електен өтпеген тұрмыс шындығы әдебиет шындығы емес. Тұрмыс шындығын елей білмеген кісі жинаған материалдарын меңгеріп, көркем бояу бере білмеген кісі жазушы емес.

Жазушылық әрі талант, әрі профессия, талантсыз кісі жазушы бола алмайды, бірақ жазушылықты профессияға айналдырмаған талант өркендемейді. Жұмыскерлік, оқытушылық, ғылым иесі болушылық профессиясы сол жүйені көп зерттеуді тілесе, жұмыскер де, мұғалім де көп еңбек сіңіру арқылы профессионал болса, жазушылық профессиясы да сондай» [13.105] – дейді үлкен жазушы Сәбит Мұқанов «Жазушылық лабораториясы туралы» атты мақаласында.

Осы тұрғыда, замана келбеті мен адамды өз елегінен өткізіп, философиялық толғам жасайтын мұндай шығармаларда негізгі екпін кейіпкердің ішкі халі мен рухани тебіренісіне түседі де, осы себепті, бұндай сипат иеленген көркем туындыларды талдауды реалистік проза үлгілеріне қолданатын қалыптасқан әдіс-тәсілдердің барлығын бірдей қажетіңе жарата алмайсың. С.Мұқанов былай деп еді: «Майлыұлы Бейімбеттің өз алдына өзгеше стилі бар. Оның стилінде ашық түсінік, ойлаулы сөз, дәлдік ұғым бар. Ол сөздің жаңа жазба түрде сұлулығын көп қумайды. Оның тілі түсінуге жеңіл, қара шаруаның тілі, кедейдің, батырақтың тілі. Бейімбеттегі шеберлік кедейдің тілін біледі» [9.35]

Ғалым З.Қабдолов: «Жер бетінде қаншама жазушы болса, сонша машық, әрқайсысының өзіне тән жазу мәнері, сөз өрнегі болуға тиіс, болмаса, соған талпыну керек. Өйткені, өзінің шығармашылық бетін белгілей алмаған, суреткерлік қолтаңбасын айқындай алмаған қаламгерді нұсқалы жазушы деу қиын», - дейді [6.92]. Олай болатын болса, Бейімбет Майлин өз шығармаларында әдеби тілдің әсем үлгісін берген, көркем сөзді төгіле қолданған нұсқалы жазушы. Эстетикалық туынды ретінде көркем сөз қорын байытты. Жазушының әңгімелері мол: «Ұлбосын», «Сары ала тон», «Сот алдында», «Әліштің пырағы», «Қызыл әскердің үйі», «Арыстанбайдың Мұқышы», « Сары май» т.б. Жазушы бұл туындыларында тақырыпты дараламай көп қырлы өмірдің басқа салаларына да ықпал жасарлық жаңа қадам түрінде суреттейді. Оқушы қат-қабат күрделі өмірді көреді. Жетіліп туған шығармаларында өзіндік кескін-кейпімен, қимыл-әрекетімен, мінезімен, жаңа құбылысымен дараланған характерлерді бейнелеу барысында ұлттық сипатпен астарласып жатады:

1. 
   Кейіпкерлер сөзі қарапайым, табиғи іс-әрекеттеріне сай келеді. «Мені бүлдірген ашу ғой, – деді Әміржан күрсініп. – Мінезім де шатақтау, жоқ нәрсеге кіділенем. Бірақ, ұстаған жолымнан тайған емеспін. Мақтанып-ақ айтайын: «Сен осындай босаңдық істедің», – деп ешкім кіналап көрген емес... «Партияның шын ұлы болсам!» – деген тілектен басқаңды білмедім». – Бұл Әміржанның сөзі.[20.435]
   

Кейіпкерлер тілінде қарапайым күнделікті ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздерді қолдана отырып, әрі кейіпкер бейнесін ашады, әрі тек ұлт тілінде қолданатын сөздерді пайдаланады: «Боқ жеген күшіктің айтып отырған сөзін!» [218], «Шық, иттің баласы, шық деген соң! – деп таяғына жармасты [212], «Ит-ау, кеше ұрысқанда сақалың сапсиып не бетіңмен барасың, - деген жоқ па едің? Енді бүгін екінші түрлі ғып үлгртіпсің ғой...» [17.261].

2. 
   Ой тереңдігін, сезім сұлулығын білдіретін ұтымды, қанатты сөздер де Бейімбет туындыларының көркі әрі ұлттық сипат белгілері болып табылады. Олар – нақыл, астарлы боп келеді. Астарында асыл маржандай ақыл-ой жатады. «Әміржанның әңгімесіндегі» – «Пысыққа, ақсақалға арқа сүйемей, ұры өріс ала алар ма?» деген сөздерінде қанаттылық ой жатыр.[8.435]
   

3. 
   Қаламгердің халық қазынасындағы мақал-мәтелдерді мейлінше қолданғандығы. «Сары ала тон» әңгімесіндегі Сейпен байдың мыңғырып жатқан малын, шіріп жатқан байлығын мысқылдап, жиренішті етіп көрсету үшін қаламгер «Не деген батпан құйрық, тегіннен тегін жатқан құйрық» деген ел аузында айтылатын мәтел боп кеткен сөзді алады. «Жаман айтпай, жақсы жоқ», «Топалаң кезінде той» деген мақал-мәтелдермен ол байдың күйреген күйін одан сайын түйреген. Дайрабайдың мінез-құлқын, бейнесін «Бүліктің басы бурылдан» деген мақалмен-ақ жеткізіп тұрғандай. Осындай өз жүйесімен, орнымен қолданылған «Жаман адамды асырасаң, аузы-мұрныңды қан қылар», «Ауыздан шыққан түкірік, қайтып жұтсаң мәкірүк», «Қатын бастаған ел қараң қалады», «У ішсең ұлтыңмен», «Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді», «Жасты көргеніңде қартайғаның есіңе түседі», «Алыстан арбалағанша, жақыннан дорбала», «Бағы ашылатын қыз күйеуіне жылап барады», «Өгізге туған күн – бұзауға да туады», «Заманың түлкі болса, тазы болып шал», «Жүйелі қарғыс жүйесін табар, жүйесіз қарғыс иесін табар» [255], «Еңбектенсең емерсің» [257], «Алтау ала болса, ауыздағы кетер», «Ит ашуын тырнадан», «Борыш көркі төлеуде» [259] сияқты мақал-мәтелдер шығармалардың тілін көріктендіре түскен.
   
4. 
   Қаламгер кейбір сөздің өзін әр туындысында жиі қолданғанымен, түрлі теңеулер мен метафоралармен ерекшелігін айқындап, ажырата алатындай етіп суреттейді. Мәселен автор адамның келбет-кейпін, түр-тұрпатын, мінезін, тіпті сыртқы-ішкі күй-жайын бергенде «қара» деген сөзді әңгімелерінде жиі қолданады. Ол көптеген кейіпкерлерін өң жүзіне қарай «қара» кісі деп көрсетеді. Бірақ, олар қара болғанмен, бір-біріне ұқсамайды. «Қара» деген сөзді кейіпкерлердің өз ерекшеліктеріне орай үстеме теңеулермен айшықтай түседі. Өңі қара болғанмен кейіпкерлердің бір-біріне тарпаған мінез-құлықтары, қасиеттері, әрекеттері, сырт пішінің басқа да өзгешеліктері белгілі боп көрінеді. Кейіпкерлерін бір-бірінен ажырату қиынға соқпайды. «Сары ала тон» әңгімесіндегі Сейпен байдың пысығы Қожан «қырықпа сақалды қара кісі» делінеді. «Қанды кек» әңгімесіндегі «сирек сақалды, жалақ қара кісі» Жарықбас қарт та, «Жуан қара кісі» Ыбыращ байдың досы Тасберген. Осы екі адамның алдыңғысынан кедей кейпін көреміз де, екіншісінде «жуан» деген сөзден байды айтып отырғанын аңғарамыз. Сонда «қара» сөзіне қосылған анықтауыштар екі түрлі мән беріп, екі бейнені көз алдыңа әкеліп тұр.
   
5. 
   Кейіпкер портретін суреттеу Бейімбет әңгімелерінде жиі кездеседі. Ол адамның сырт келбеті мен мінез-құлқын юмормен суреттеуі жазушы тілінің ұлттық сипатын танытады. «Тіл байлығын теру, сөз қорын молайту бір бар да, сол бай тіл мен мол сөзді әдеби шығармада суреткерлік шеберлікпен қолдану бір бар», - деген З.Қабдолов. Дарынды қаламгер туындыларынан осындай суреткерлік шеберліктің озық үлгісін көреміз. Ол ана тілінің айдынында өзін судағы балықтай еркін сезінеді. Еңбексіз тапқан мал – дәулетке семірген жатып ішер бай, бәйбішені суреттегенде, Бейімбет олардың сыртқы тұлғасын жалпылай алып, екінші бір нәрсеге ұлғайта теңеп сықақ етеді. «Желі басында обадай боп Сержан бай тұр. Күртеше шапанды қусырып, түймесін салайын десе де, онысы тырсылдап жетпейді. Қарнының ересен жуандығы сонда ғана есіне түскендей боп, сипап-сипап қояды». («Берен») [12.113].
   
6. 
   Ол белгілі бір оқиғаны баяндау үстінде шегініс жасап, кейіпкерлерінің көрген түсін суреттеп кетеді. Ғажап түске сену ертеден келе жатқан фольклорлық мотив болғанымен жазушы оны кейіпкерлердің реалистік болмысымен, оның психологиялық күйінен, бір нәрседен қауіптеніп, қорқуынан, не бір жайды ойланып-толғануынан шығарады, сондай түс көрудің шындық өмірмен ұштастығын дәлелдейді. Түс көру эпизоды «Қырмызы», «Күлпаш», «Әже», «Қадір түнгі керемет», «Сары ала тон» әңгімелеріне шебер енгізілген. Оқиғаға жанасты суреттелетін түс кейіпкердің характерін ашуға септігін тигізеді. «Әжеде» Зылиха үйден кететін түні Қарымсақтың түсі қандай қорқынышты болса, оның өңінде кездестірген оқиғасы да сондай ренішті, ауыр. «Злиханы өзіне қарап таста берем дегенде, әлдекім арт жағынан келіп итеріп жіьергендей болады... Қарымсақ жардан омақата құлап, басын көтеріп алса, иреңдеген біреу Зылиханы қолынан ұстап, дедектетіп әкетіп барады!.. Әлдеқайдан Ұлпаның «Әже!» - деген ойбайы, Бақыттың мамалаған жылауы естілгендей болады... Қарымсақ күйіп кетіп, ойбайды салды: - «Зылиха, Зылиха!». Өз даусынан өзі шошып оянды. Бұл түсі екен». Қарымсақтың осы түсі бұлжымай келеді, айнымаған шындыққа айналады.
   
7. 
   Кейіпкердің атын затына лайық қою Бейімбет шығармаларынан да ұшырасады. Ол мұндай атты сықақ етілетін кейіпкеріне қойғанда, қазақ тұрмысына келісті етіп алады. Белденбоқ молда, Итаяқ би, Тасболат сопылар ескі ауылдың рухани қанаушылары болса, Боқбасар, Қордабай, Ордабай, Шермек, Борсықбаев, Бұқабаевтар жуан, шонжар, атқамінер «ел жақсылары» болып атанғандар. Асыра сілтеуші, оспадар өкіл Талтаңбай, Желдірбай Жындыбаевтар бұл топты толықтыра түседі. Момын, қарапайым еңбек адамына әзіл лебі байқалатын ат қояды: Айранбай, Талқанбай, Тышқанбай, Тымақбай, Тұтқыш.
   
8. 
   Бейнелі сөздер – жалпы алғанда әдебиетке бір суреткердің не әдебиеттің бүтін бір дәуірінің қосқан үлесі емес, халықтың сан ғасырлар бойындағы тұрмыс-тіршілігінің, әдет-ғұрыптарының негізінде туып, ұлттық санаға әбден сіңісті болған, ұлттық психологиясы мен ойлау жүйесіне сай келетін көркем мазмұн. Бейнелі сөздер көркем мазмұн ретінде әдебиетіміздің тарихын тұтас қамтитын барынша ұлттық категория болып саналатындықтан, әдебиеттің ең басты белгісі – ұлттық сипатын бәрінен бұрын танытады, көрсетеді. Өйткені белгілі бір халықтың көркем әдебиеті басқа халықтар әдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әдебиеттегі образдар жүйесі мен сөз бейнелеу тәсілдері – ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. Бұларсыз ешбір ұлт әдебиеті өмір сүре алмайды. Көркем әдебиет үшін, әсіресе, ұлттық тәсілдің маңызы зор. Құрылыс материалы жоқ жерде әдебиет те жоқ. Демек, тіл – әдебиеттің құрылыс материалы: ол – әдебиет өсіп-өнетін топырақ, ол – тыныстайтын ауа. Әдебиетіміздегі бейнелі сөздер тіліміздегі тұрақты сөз тіркестері сияқты басқа ұлт тілдеріне аударылмайды, аударған жағдайда толық мағынасын сақтауы, беруі өте қиын. Жазушы әңгімелерінде мынадай тұрақты тіркестер кездеседі: «Аласа тар жерүйдің іші ит байласа тұрғысыз, есігінен, терезесінен жел азынап, үйдің ішіне қырауытып кеткен» [20.206], «Дәмештің жүрегі мұздай боп, тұла бойы қалтырап қоя берді», «»Қасен сені сүйеді»» дегенде жүрегім аттай тулады»[20.213], «Ақша сұрап дігірлеген «бәнкешіні» ит етінен жек көрді» [14.223], «Міне, бұл мәселелер мұғалімдердің бес саусағындай біліп отыратын мәселелер» [14.227], «Ауылдың қарасы үзілген кезде, Желдібай артына бұрылып қарап тепектеп шауып келе жатқан орта жасты кісіні көрді» [20.240], «Қасеннің қасы мен қабағына қара» [14.211]. Әдебиетші М.Базарбаев чукот жазушысы Юрий Ратхэудің ақ қағазды жастанып, қабырға газетін шығарып жатқан адамдарды сеңге шығып, теңкиіп-теңкиіп қалған тюлендерге теңегенін жазады. Құбылысты, бейнені тюлень арқылы көрсету, мәселен, қазақ әдебиетінде жоқ. М.Базарбаевта орыс поэзиясында емен алып күштің, қайың тазалықтың, махаббаттың белгісі ретінде, ал қазақтарда сексеуіл қаттылықтың, тал шыбық нәзіктіктің баламасы күйінде келетіні де айтылған.
   

Әдеби бейне жасаудың бірден-бір ұлттық тәсілі теңеулер жүйесі әдебиетіміздің негізгі қасиетін – ұлттық сипатын тану мен танытуда үлкен қызмет атқарады. Әдебиет теориясының білікті мамандарының бірі Н.А.Гуляев: «Ұлттық сипаттың айқын белгісі – ақындық тіл. Оның қызметі сан қырлы, байлығына баға жетпейді. Ұлттық колорит ұлт өмірінен алынған теңеулер жүйесі арқылы жақсы беріледі» [2.52], – деп жазса, бұның өзі теңеудің қай халықтың әдебиеті болмасын бірдей қызмет атқаратынына көз жеткізумен қатар, әрбір ұлттық әдебиеттің өзіне ғана тән ерекшелігін жоққа шығармайтын дәстүрлі тәсіл екенін көрсетеді. Дәл осы тұстан теңеулер арқылы жасалатын бейнелердің ұлттық психологияға, ойлауға барынша сәйкес болып келетіні сияқты сырлар аңғарылады. Әдебиет теориясын толғайтын еңбектердің бірінде: «Мәселен, грузин әдебиетінде кейіпкерді тауға, ал беларустарда алып еменге теңестіру тән», – деп жазылатыны содан. Ұлттық сипатты танытатын Б.Майлин әңгімелеріндегі теңеулер: «Жалғыз Шырынкүл байының бас жағында, қазықтай боп қақиып тізерлеп отыр» [21.207], «Қаныш бәйбіше жыландай ысқырып, «тұқымы жарымаған, қаңғырған!» деп сөккенде, адамның сай-сүйегін сырқырататын болды, «Ә дегенше болмай торы аттың үсті термен ақ сабындай болып көпірді» [21.240], «Шоққа қойылған құманша толған қозыдай бүйірленіп, сақылдап қайнап, шайдың иісін мұрынға кіргізіп барады» [20.242], «Көк кітаптың ішіндегі баданадай әріптер қазақ елінің қараңғы түкпірінен оқушы тапқанына мәз болып, жымыңдап күліп тұрған секілді... [14.264].

Құнарлы талант иесі Бейімбет Майлиннің әдеби мұрасының аса бағалы, ең көрнекті бөлігі оның прозалық шығармалары, соның ішінде әңгімелері екені мәлім.

Қазақ әдебиетінде кенжелеп дамыған көркем қара сөзге жазушы ерекше назар аударды және осы түрде өндіре жазуға ұмтылды. Проза саласында автордың аса жемісті еңбек етуі 1930 жылдан былай қарайғы кезең. Бейімбеттің өзі: «Жаман болсын, жақсы болсын сол 30-жылдан бері қара сөзбен едәуір нәрсе жазып тастаған сияқтымын. Бұдан былай да қолымнан келгенше күшті осы қара сөзге салсам ба деймін. Өлеңнен гөрі істелуі ауыр болғанмен икемім осыған ауды», - дейді[«Социалистік Қазақстан», июнь, 1934]. Бұл сөздер мақтануды білмейтін кішіпейіл, өзіне-өзі қанағаттану сезімінен аулақ өнерпазды көз алдымызға елестетеді. Біржола проза жазуға кіріскен Бейімбеттің өз жанрын қапысыз тапқандығын артына қалдырған мол мұрасы дәлелдейді.

Жазушы өзі жетік білетін қазақ даласының шындығына үңілді, ондағы терең революциялық өзгерістер туғызған адам характеріндегі, психологиясындағы түбірлі жаңалықтарды байқады, сол құбылысты көркем образбен өрнектеді.

Бейімбет шығармаларының өміршеңдігі – қазақ даласы табиғатының көркін, халықтың әдет-ғұрпын, ойлау, сөйлеу ерекшеліктерін, халық мінезін ұлттық сипатта шебер кестелеуінде, ұлттық рухпен суарылуында, халық өміріне сіңісіп кетуінде, қашанде соның озық өкілдерінің қатарында болып, ізгі сезімімен сезінуінде көрінеді.

Бейімбеттің қай шығармасын оқысақ та олардан халық тұрмысының сыр-сипатын, ұлттық мінез ерекшеліктерін, қазақ ұлтына тән болмыс пен бітім, салт-дәстүр, наным-сенім, сана-сезім ерекшеліктерін айқын көріп, танып отырамыз.

Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды бөлімнен тұрады.

Бірінші тарауда жалпы көркем әдебиеттегі ұлттық сипат мәселесі туралы сөз болды. Көркемөнер мен әдебиеттің ұлттық сипатын алғаш айту романтизм эстетиктері Дидро, Лессинг, Гердер, Кант, Шиллер, Гете, әсіресе И.Г.Гердер мен Г.В.Гегельдің үлесіне тиді. Одан кейін әдебиеттегі ұлттық сипат мәселесіне мән берген орыс зерттеушілері И.А.Рагимова, Гоголь, В.Г.Белинский, Е.Зингер, М.С.Каган, Н.Г.Чернышевский сынды ірі тұлғалардың ой-пікірін негізге алдық. Қазақ әдебиетіндегі ұлттық сипат мәселесіне С.Тойшыбаева пікіріне зер салып, І.Ғабдіровтің «О национальном и интернациональном в советской литературе» және М.Дүйсеновтің «Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі» атты зерттеулеріндегі пікірлеріне сүйендік.

Әдеби шығарма – ұлттық тіл мәдениетінің жемісі, ұлттық дүниетанымның, өз ұлтының шығармашыл өкілі болып табылатынын ескеріп, екінші тарауда Б.Майлин әңгімелеріндегі ұлттық сипат мәселесін және ұлттық сипатты танытатын тілдік ерекшеліктерге терең бойладық. Қаламгер шығармашылығындағы ұлттық сипатқа тән ұлттық мінез, болмыс, ұлттық салт-дәстүр, салт-сана, тәрбие мәселесін ашуда «Сексен сом», «Құла ат», «Естай ауылы», «Таубай», «Әдет құшағында», «Бір адым», «Талақ», «Желдібай Жындыбаев» сынды әңгімелерін талдадық. Осы әңгімелерін талдау барысында ұлттық сипатты танытатын ауыл көрінісі, ұлттық құндылықтары, ұлт психологиясына тән мінез бітістері мен болмыс бітімі юмор арқылы сараланып, жазушының ұлттық тәрбиеге мән беруі, ұлттық сананы көтеру, алға жетелеу жолындағы идеялары танылды.

Қаламгер әңгімелерінде өзіндік кескін-кейпімен, қимыл-әрекетімен, мінезімен, жаңа құбылысымен дараланған характерлерді бейнелеу барысында ұлттық тіл өрнегімен астарласып жатты. Тек ұлт тіліне тән қарапайым, ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздерді пайдаланып кейіпкерлер бейнесін ашуы, халық қазынасындағы мақал-мәтелдерді орынды пайдалануы, адам келбетін, мінез-құлқын юмормен суреттеуі, әңгімелерінде халық ауыз әдебиетінен бастау алатын түс көру мотивін пайдалануы, кейіпкерлеріне атына затын сай ғып ат қоюы, ұлт өмірінен көрініс беретін бейнелі сөздерді (эпитет, тұрақты сөз тіркестері, эпитет, метафора, метоноимия, кейіптеу) қолдануы жазушы әңгімелеріндегі ұлттық сипатты танытатын тілдік ерекшеліктерінің көрінісі.

Жалпы, Б.Майлиннің баяндау стиліндегі авторлық нысанасы – қазақ деген халықтың ұлттық менталитетін таныту және бұл қаламгер шығармашылығының басты арқауына айналған. Бұл жөнінде қарымды қалам иесі Т.Нұрмағамбетов былайша баға береді: «Дүниеде жақсы жазушылар көп. Бірақ, әрбір әдебиет, ұлт үшін қымбат жазушылар бар. Біздің ұлтымыз бен әдебиетіміз үшін бір қымбат қаламгер – Б.Майлин десек, асыра айтқандық болмас. Қайта жеткізе алмай отыр демесе. Бұл – Бейімбет шығармаларының ұлт қанына әбден суарылғанынан. Бейімбет шығармаларындағы кейіпкерлерге қарап отырып, олардың тек қазақ екенін жазбай тануымыздан. Тіпті, жер бетінен қазақ деген халық жойылып кеткен күнде Бейімбеттің шығармаларын оқып отырып қазақ деген халықтың ақ қағазға бейнесін салып қана қоймай, мінезін елестетуге, пиғыл-ниетін тануға болар еді. Бейімбет шығармаларының кейіпкерлерін дүниедегі бар әдебиет атаулының сан миллиондаған кейіпкерлеріне қосыпжібергенде де, олар белін таянып, «біз – қазақ едік» деп бөлектеніп тұратын секілді».

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Гегель Г.В. Пол.соб.соч. М., Госиздат, «Энциклопедия философских наук», Наука логики, 1949. т.12.с.129
   
2. 
   Зингер Е. «Социалистический интернационализм и проблема национальной формы в современном искусстве», М., Искусство, 1962, c.30
   
3. 
   Белинский В.Г. Пол.соб.соч., Изд. АнСССР. М., Искусство, 1962, c.317
   
4. 
   Сәтбаева Ш. Әдеби байланыстар. А., Жазушы, 1974, 186б.
   
5. 
   Ғабдіров И.Х. О национальном и интернациональном в советском литературе, А., Наука, 1978, с.37
   
6. 
   Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі, 43б.
   
7. 
   Аңыз адам.- 2014.- №11.- 1б.
   
8. 
   Жаңа әдебиет, 1932 №6-7
   
9. 
   Сарбалаев Б. Бейімбет Майлин/ Сарбалаев Б.- Алматы: Мектеп, 1988.- 17б.
   
10. 
    Би аға (Б.Майлин туралы естеліктер), Құраст.Бейісқұлов Т., А., 1991
    
11. 
    Әдебиеттану. Терминдер сөздігі.- Алматы: «Ана тілі», 1998ж.
    
12. 
    Нұртазин Т. Бейімбет Майлин творчествосы/ Нұртазин Т.- Алматы: Жазушы, 1966.- 47-48б.
    
13. 
    Қаратаев М. Шеберлік шыңына: қазақ совет әдебиетінің келелі мәселелері жайлы зерттеулер мен мақалалар/ Қаратаев М.- Алматы: Көркем Әдебиет, 1963. 211б.
    
14. 
    Б.Майлин. Шұғаның белгісі. Повестер мен әңгімелер.- Алматы: «Жазушы», 1974
    
15. 
    Базарбаев М. Көрікті ойдан – көркем сөз: зерттеулер мен мақалалар/ Базарбаев М.- Алматы: Рауан, 1994.-288б.
    
16. 
    Нысанбаев Ә. Есім Ғ. Изотов М. Психология/ Алматы: Мектеп, 2006. 143б.
    
17. 
    Майлин Б. Көп томдық шығармалар жжинағы, Алматы:Жазушы, 2003
    
18. 
    Қабдолов З. Сөз өнері А., Қазақ университеті, 1992
    
19. 
    Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлиннің прозасы А., 1967
    
20. 
    Майлин Б. Повестер мен әңгімелер, Алматы: Жазушы, 1977