Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған физика пәні бойынша жаттығулар жинағы

№24-жаттығу

1. 101-суретте көрсетілген атомдардың валенттік электрондарының өзара орналасуы қандай шала өткізгіштікке ие?

1-санымен көрсетілгендер

4-валентті өткізгіш атомдары

2-санымен көрсетілген

3-валентті өткізгіш атомы. Осындай екінші элементті араластыру арқылы кемтік тік өткізгіштікті шығарып аламыз. 4-валентті атомдар өздерінің сыртқы қабатындағы бір-бір электрондарын беріп кемтік құрайды (босаған орвмдар).

2. 102-суретте металл мен шала өткізгіш кедергілерінің температураға тәуелділік графиктері берілген. Қай график металдың, ал қайсысы шала өткізгіштің қасиеттерін сипаттайды? Неліктен?

1-санымен көрсетілген сызық металл өткізгіштің кедергісінің температураға тәуелділігін сипаттайды Rt=Ro(1+2•8).

Яғни температура артқан сайын металл өткізгіштің кедергісі табиғатына сай артып отырады.

2-санымен көрсетілген шала өткізгіштің кедергісінің температураға тәуелділік сипатын көрсетеді. Температура жоғарылаған сайын кедергісі кемиді. Бұдан R≠0 болады, деуге келмейді.
3. Электролиттер мен шала өткізгіштердің температуралары артқан сайын неге ондағы кедергі шамасы кемиді?

Электролиттердегі заряд тасушы иондар мен шалаөткізгіштердегі босаған еркін электрондар температура жоғарылағанда олардың кинетикалық энергиясы тез артады.

Иондар мен электрондардың қозғалу жылдамдығы артқан сайын электр өткізгіштігі артады. өткізгіштіктің артуы кедергінің кемуімен сипатталады.
4. Қоспалық жартылай өткізгіштерде электрондық өткізгіштік қай жағдайда пайда болады?

Шала өткізгіштің атомы мен қоспа атомының валенттік байланысы үшін олардың сыртқы қабықшасында орналасқан барлық электрондар қажет болмайды. Осындай шала өткізгішпен қоспа атомының байланысына түспеген электрондар еркін басы бос электрондарға айналады. Сондықтан осы жағдайдағы өткізгіштікті электрондық қоспалық өткізгішке жатқызады. (атайды).

Шала өткізгіштерде өткізгіштің кедергісі R→O ұмтылғанмен «О»дік деңгейге жетпейді. Ең төменгі шамасы 10^-5 Ом-нан жоғарғы шамасы 10⁸ Ом-ға дейінгі аралықта болады. 10⁸10^-5 Ом.. Сондықтанда, асқын өткізгіштік байқалмайды.

№25-жаттығу.

1. 114-суретте түзу токтың магнит өрісі көрсетілген. Өткізгіштегі токтың бағыты қандай? А-нүктесінде өріс бар ма?

Бұл суреттегі магнит өрісінің күш сызықтарының бағыты кері бұранда бағытын, яғни бұранданың шығу бағытымен бағыттас. Олай болса токтың жүру бағыты сурет жазықтығынан бізге қарай бағытталған.

А-нүктесінде және одан арғы нүктеде де өріс бар. Ерекшелігі өткізгіштен қашықтаған сайын өріс кернеулігі әлсірей береді.

2. 115-суретте кескінделген өткізгіштер токпен қалай әрекеттесе алады?

Түзу токтың магнит өрістері сағат тілі бағытымен бағыттас. 1-ші токтың магнит өрісі 2-ші токтың жасайтын магнит өрісіне ішкі жақта қарама-қарсы. Олай болса өткізгіштердің ішкі жағында бірін-бірі әлсіретеді. Ал, сыртқы жақтарында бағыттас. Олай болса, сыртқы жағында магнит өрістері бірін-бірі қуаттап күшейтеді. Сондықтанда екі тоғы бар өткізгіштер арасында өзара тартылыс күші пайда болады.
3. Магнит өрісінің қай қасиеті табиғатта магниттік зарядтардың бар екенін дәлелдейді?

Магнит өрісінің күштік сипаты жеңіл айналатын магнит тілшелеріне әсері арқылы байқалады. Табиғатта магниттік зарядтардың бар екендігін магнит дауылдары кезінде және жер қыртысында магнит өрісі күшті жерлерде магнит тілшелерінің ерекше ерекшеліктер көрсетуі. Навигациялық жағдайларда да компас тілшелерінің көрсету бағытын дұрыс көрсетпейтін жағдайға келуі.

Магнит өрісінің тағы бір көрініс табуы оның тағы бар өткізгішке күштік әсері.
4. Адам қолында зарядталған өткізгішті ұстай отырып, қозғалмайтын осьтің айналасында айналады. Адамға қатысты магнит өрісі пайда бола ма?

Жауап: болмайды. Қолындағы болмашы зарядталған дененің бойындағы заряд адам денесіне берілгенде (сіңірілгенде) адам денесі еледліктей дәрежеде зарядталмайды. Сондықтанда адамға қатысты магнит өрісі болмайды.

Жауап: жоқ. Бұлда 4-сұрақтың бір көрінісі.

Жауап: Орынсыз. Газда иондар бар. Иондар жалпы алғанда «оң» және «теріс» иондар саны бірін-бірі теңестіреді де жалпы алғанда нейтраль күй кешеді. Қанша молекула иондалса, сондай мөлшерде қайта молекула түзіледі. Сондықтан газды кеңістік-электрлік нейтраль күй кешеді.

№26-жаттығу

1. 120-суретте көрсетілген шарғының магниттік полюстерін токтың бағыты бойынша анықтаңдар.

Бұранда ережесі негізінде магнит өрісінің бағытын анықтай отырып магниттік полюс жерінде көрсете аламыз.

Жазықтың бетімен салыстырғанда оң жағы солтүстік те, сол жағы оңтүстік полюсте орналасады.

2. 121-суретте көрсетілген тоғы бар контурдағы магнит тілшесі қалай бағытталады?

3. Электромагниттің әрекеті кәдімгі магниттің әрекетімен қалай ерекшеленеді?

Жауап: Кәдімгі магнит магниттік қасиетін тұрақты сақтайды. Электромагнитте – магниттік қасиет тек электр тоғынан тізбекте бар кезінде ғана бар. Токтың жүруі тоқталса магниттік қасиетте тоқталады. Яғни магниттік қасиеті электр өрісінің бар жоғына тәуелді.

4. Электромагниттің көтеру күшін қандай тәсілдермен реттеуге болады? Мұндай электромагниттің мүмкін болатын сызбасын сызыңдер (тізбегінің).

Электромагниттің көтеру күшін реттеудің бірнеше тәсілдері бар:

1. Катуликаның орам санын арттыру.

2. Арасына салынатын темір өзектің өлшем бірліктерін арттыру.

3. Берілетін ток күшін арттыру

4. Қосылатын ток көзінің кернеуін өзгерту.
5. Қарапайым электромагниттік реленің сызбасын сызыңдар.

Есік ашылған кезде реле қосылады да шам жанады. Есік жабылғанда тізбек ажыратылып, шам сөнеді. Мәселең: үйде, автомашинаның есігі ашылғанда машина салонындағы шам жанады.

6. Реле, термометр және автоматты түрде дабыл қағатын қоңырау көмегімен шектік температураға жеткені туралы хабар беретін құрылғыны ойлап бап. Осындай құрылғының сызбасын сыз.
№27-жаттығу

1. Найзағай түскенде сол жерге жақын маңдағы электр өлшеуіш аспаптары істен шығады. Осы құбылыстың себебін түсіндіріңіз.

Жай түскен аумақтың біршама ауданына орналасқан орындағы қойылған өлшеуіш құралдардың күйуіне құралдың есептелінген кернеуінен бірнеше есе артық кернеуде негізгі токтың жүру бағытына кері бағытта токтың жүруі себепкер болады. Оның себебі: барлық электр желілерінің «О»-дік сымдары жермен қосылған. Сондықтанда жермен қосылған өткізгіш арқылы мольдік сыммен үлкен токтың жүруі.

2. Магнит өрісіне, орналасқан раманы қандай жағдайда айналдыру жеңіл:

Рама тұйықталмағанда жеңіл айналады. Бұл жағдайда күш тек осьтегі үйкеліс күшін жеңуге ғана жұмсалады. Рама тұйықталғанда рамадан өткен токтың жасайтын магнит өрісі мен статикалық магнит өрістерінің әсерлесу күштерін жеңу керек.

3. Тұрақты ток өтетін өткізгіштердің тұйық орамына жарғы орнатылған. Жарғыны жылжытқанда да және оның болат өзегін альт тастағанда да онда неге ток туындайды?

Жауап: Тұрақты токқа қосылған шарғы ешқандай қозғалысқа келмесе онда жарғыда ток болмайды. Егерде жарғы орнынан қозғала бастаса ток пайда болады. Бұл жағдайда магнит өрісін жарғының орамы қиып өтеді. Электромагниттік гидукция заңы негізінде негізгі токқа кері бағытта ток өнеді.
4. Күн көкжиектен батқанда неге бірден қараңғы түспейді?

Күннен тараған сәуле күн көкжиектен төмен түскенмен ымырт жабылғанша жарықталынып тұруы жердің атмосфера қабатындағы түрліше майда бөлшектермен су буының тамырлары арқылы біршамасы шағылып, біршамасы сынып шашыранды сәулелер түрінде жер бетіне оралудың нәтижесінде күңгірт жарық болып тұрады. Жер өз осінен айнала отырып бірте-бірте қараңғылық аймаққа суына толығымен шағылған және сынған сәуленің таралу аймағынан өтеді. Бұл, нағыз-түн.

Жарық шоғы жазық айнадан шағылғанда қалай өзгереді?

Жарық шоғын жазық айнадан шағылдырудың 2 түрын қарастырайық.

а) Күн және аспан денелеріне келген сәулелер шоғы.

Шағылған сәуле мен түскен сәуленің жарық айна. Былығы бірдей. Себебі параллель сәулелер шоғы.

Жауап: Ылғал денелердің бетіндегі су тамшылары түскен жарықты жақсы айнала шағылдыруының нәтижесінде дене бетінен шағылған сәуле қанық болады. Құрғақ кезінде түскен сәуленің көпшілік бөлігі денеде жұтылады да шағылатын сәуле кемиді. Сондықтанда көмескі, солғын көрінеді.

Жауап: 1. Ылғалдау себебіміз, әйнек бетіне тұрған шаң тозаңдарды алу жеңілдеу үшін. Оның үстіне құрғақ күйде сүртсек шаң тозаңдар сүрту кезінде әйнек бетіне өте майда іздер қалдырады. Ондай сызаттар бірте-бірте көбейе әйнек бұлыңғыр тартады. Әйнек кепкенше жарықтың өтуі нашарлауы шыны бетіне жұқа су қабаты табылады да жарықтың өтуіне біршама кері ықпал жасайды. Қосымша бір физикалық орта түзіледі. Ауа-су-шыны-ауа. Бізге керегі ауа-шыны-ауа. Сондықтанда кебуін күтеміз.

3. Жазық айнаның көмегімен терең құдықтың түбін көру үшін жазық айнаны вертикалмен қалай орналастыру керек? Күн сәулесі жер бетіне 30⁰ бұрышпен түссе сондай бұрышпен шағылады. Олай болса:

Ток өнуі үшін не магнит өрісі айнымалы, не магнит өрісінде өткізгіш орын ауыстыруы керек. Егерде темір өзек енгізсек онда өнетін ток артады. Темір өзек магнит ағынын арттыруға себепші болады.

4. Жердің магнит өрісінде шығыстан батысқа қарай вертикаль орналасқан өткізгіш қозғалып келеді. Мұндағы индукциялық ток қалай бағытталған?

Жердің магнит өрісінің солтүстік полюсі жердің оңтүстігінде орналасқан. Сондықтан жердің магнит өрісінің күш сызықтары оңтүстіктен-солтүстікке қарай бағытталған. өткізгіш тік вертикаль шығыстан батысқа қарай қозғалғандықтан магнит өрісін тік 1 қиып өтеді. Алақанымызды магнит күшсызықтары тесіп өтетіндей етіп, төрт саусағымыз өткізгіштің орналасуына, ал бас бармақ батыс бағытқа бағытталса, онда төрт саусақтың бағыты индукциялық ток бағытымен бағытта болады. Ток жоғары қарай бағытталған.

5. Амоминигі сақинаға тұрақты магниттің солтүстік полюсін тез жақындатсақ, сақина магнитке тартыла ма? әлде одан тебіле ме? Сақинадағы индукциялық токтың бағыты қандай?

Сақина өзін тудырған өріске қарсы өріс тудыратындай гендукциялық ток туады.

6. Тұйық металл сақина біртекті магнит өрісінде бірқалыпты, қозғалады. Сақинада индукциялық ток туа ма?

Жауап: тумайды.

162-суретте көрсетілген барлық нәрсе шыныдан жасалған деп есептеп, онда кескінделген әрбір жағдай үшін сынған сәулені сызып көрсетіңдер.

Су түбінде жатқан шар 1 сәуле бағытымен қараған кісіге сол жағынан көрінеді. 2-ші сәуле бағытымен қараған кісіге оң жағынан үлкен орынға ығысып көрінеді.

3. 164-суретте бос ыдыстың түбіндегі тиынды көз қандай көретіні көрсетілген. Егер көз штрихталған сызықтың оң жағына орналасса, онда тиын көрінбейді.

Неге? Көзімізді тиынды ыдыстың жиегі жауып тұратындай етіп, штрихтан сәл төмен орналастырамыз. Егер ыдысқа су құйсақ онда тиын көрінеді. Суретті қайта салып және тиыннан шығатын екі сәулені көрсету арқылы су ішіндегі тиынды көзіміз қалай көретінін бейнелеңдер.

Өзінің нақты жатқан орнынан біршама жоғарғы нүктеден көрінеді.

Мөлдір су түбінің саяз көрінуіде осы құбылысқа негізделген. өз тереңдігінің ¼ шамасына саяз көрінеді.