Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
кітап 2
| Топырақтағы жылу.
Топырақтардың дамуы мен өсімдіктердің өмірі үшін жылу керек. Топырақ жылуды күннен, күн сәу лелерінен, не ауа мен жауын-шашыннан алады. Топырақтың жоғарғы қабатынан жердің ішкі қызған қабаттарынан да, сонымен бірге тірі жән діктердің тыныс алуынан, өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының 100 шіруінен, топырақтың құрамындағы кейбір заттардың өзара қосылысқа түсуінен, су буларының қоюланып сұйық суға айналуынан, судың қатуынан біраз жылу алып отырады. Күн сәу лесінің жылылығынан әр түрлі топырақ әр түрлі жылынады. Ашық түсті, ылғал топырақтарға қарағанда қара, қарашірікке бай, әсір есе құрғақ топырақтар анағұрлым тез жылынады. Ылғал топырақтар әсір есе баяу жылынады. Бұл ондағы суды жылытуға, буландыруға көп жылу жұмсалатындықтан болады. Құм топырақтар саз топырақтардан құрғақтау, сондықтан тезірек жылынады. Топырақтың жылынуы үшін оның түсі, қарашірік пен судың мөлшерінен басқа, оның қандай жерде орналасқандығының да үлкен маңызы бар: оңтүстік баурайда жатқан топырақтар басқаларға қарағанда анағұрлым жақсы жылынады, шығыс ж ә не батыс баурайдағысы азырақ, нашарлау жылынады, ал солтүстік баурайдағысы - б әр інен нашар жылынады. Топырақ алған жылу оның бөлшектері, су ж ән е ауа арқылы төменгі қабаттарға тарайды. Топырақтың қатты бөлшектері мен су жылуды жақсы өткізеді. Ал, ауа жылуды өте нашар өткізеді. Топырақтағы өсімдіктер мен басқа тірі жән діктердің дамуы үшін жылы топырақ қолайлы келеді. Қысқы күндері, топырақты қар басып, ондағы су қатқан уақыттарда ж әне жылылық толқындарының орнына суық толқындар жүре бастаған кезде топырақтағы өмір ед әу ір д әр ежеде б әсең дейді. Топырақтағы барлық тірі ж ә ндіктер қысқы ұйқыға кетеді, қайнаған жаңа өмір тек келесі көктемде ғана басталады. Топырақ структурасы. Топырақтың ауыл шаруашылық өсімдіктерінің өсіп дамуы үшін үлкен маңызы бар барлық қасиеттері структуралы топырақта ғана толық көрінеді. Структуралы топырақта су да, ауа да жеткілікті болады. Мұндай топырақтарда су құрткесектердің ішінде ж ән е олардың түйіскен аралықтарында, ал ауа аралықтарындағы ірі кеуектерде, құрткесектердің бетінде, аздап оның ішінде - ірі өзекшелер мен кеуектерде орналасады. Структуралы 101 топырақтың жылылық қасиеттері де жақсы болады [49]. Онда өсімдіктер үшін пайдалы микроағзалар жақсы өседі. Мұндай топырақтың минералды бөлімі оңай үгілетін болғандықтан, өсімдіктерге қажетті қоректік заттар оңай бөлініп шығады. Мұндағы құрткесектердің бетінде өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары толық шіриді, ал құрткесектердің ішкі, ауа нашар өтетін бөлімі жоғары сапалы бейтарап (« тәтті» ) қарашірік жинағының «зертханасы» ретінде болады. Сондықтан структуралы топырақта ауыл шаруашылық өсімдіктерінің өнімі үнемі дерлік жоғары болады. Бірақ барлық топырақ жаратылысынан жақсы структуралы бола бермейді. Жыртылған егістік жер структуралы болуы үшін көбінесе табандылықпен жұмыс істеуге тура келеді. Қандай топырақта болмасын структура құру үшін оның қарашірігін көбейту ж ә не оны кальцийге қанықтыру керек. Кальцийге қанықтыру үшін қышқыл топырақтарда ізбес, ал сілтілі (мысалы, сортаңдарда) топырақтарда гипс қолданады. Топырақты көңмен тыңайтып тұру керек, ауыспалы егістерге біржылдық ж ән е көп жылдық астық тұқымдас, бұршақ тұқымдас шөптер танабын енгізу, құм топырақтарға люпин ж ән е сераделла егу керек. Бұршақ тұқымдас шөптер топырақты кальций мен азотқа, ал барлық - бұршақ ж ә не астық тұқымдас шөптер, егер олардың өнімі жақсы болса, топырақты қарашірікке байытады, өйткені олардың тамыр жүйесі сұлы, қарабидай, бидай ж ән е басқа егістік, бақша өсімдіктерінің тамыр жүйесінен бірнеше есе көп болады. Онымен бірге, тамыр жүйесі нашар астық ж ән е бақша дақылдарына қарағанда, тамыр жүйесі жақсы дамыған шөптер өзінің торланған қалың тамырлары арқылы топырақты түйіршіктер мен құрткесекшелерге бөледі. Ауыспалы егістерге шөп танаптарын барлық жерде бірдей бір үлгі бойынша енгізуге болмайды. Бақылау жүргізе отырып, ауыспалы егістердің шөптер қоспасына жаңа дақылдарды батыл енгізу керек. Мысалы, қара топырақсыз аймақта жоңышқа, атқонақпен бірге райграс, қойкөде ж ән е жима тарғақ, құрғақ далаларда беде жән е еркекшөппен бірге түйе 102 жоңышқа, ноқат, судан шөбі; дымқыл субтропиктерде – бөрібұршақ (люпин), атбұршақ сияқты өсімдіктер өседі. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|