Жануарлар мен өсімдіктер экологиясы (оқу құралы)

79 
жағдайында, топырақ температурасы бірнеше градусқа ауа 
температурасынан аз болған жағдайға бейімделген. 
Оптимальды температура кезінде барлық тірі ағзаларда 
физиологиялық үрдістер басымырақ жүреді, олардың өсу 
(темпін) жылдамдығын арттырады. Осы арда Вант-Гоффтың 
заңы биологиялық үрдістерге толық қолданылады. Оның 
заңы бойынша температураның 
әр
бір 10
0
С көтерілуінен 
химиялық реакциялардың жылдамдығы 2-3 есе артады. 
Оптималь 
температурадан 
жоғары 
немесе 
төмен 
температурада ағзалардағы биохимиялық үрдістер баяулайды 
немесе мүлдем бұзылады. Н
әти
жесінде өсу темпі азаяды 
жән
е 
ағза өледі. 
Жоғары оптимальдіден жоғары максимальді ж
ән
е 
төменгі минимальдіден төменгі оптималь температураға 
дейінгі диапозонда жоғарғы ж
ә
не төменгі пессимум жатады. 
Пессимум температурасында өсімдіктердің дамуы баяулайды 
ж
ән
е ұзақ уақытқа созылады. 
Қоршаған ортаның температуралық сипаттамасымен 
қатар өсімдіктің өзінің температурасын ж
ән
е өзгерістерін 
физиологиялық үрдістердің нағыз температуралық фонын 
көрсететінін 
білу 
керек. 
Өсімдік 
температурасын 
электротермометр арқылы өлшейді. «Өсімдік температурасы» 
деп, көп немесе аздап қабылданған белгілі бір мөлшердегі, 
яғни жалпы жылыну сатысын қабылдайды.
Өсімдік пойкилотермді ағза ретінде қалыпты өзіндік 
температурасы болмайды. Олардың температурасы жылу 
балансымен анықталады. Осы көрсеткіштердің барлығы 
көптеген 
қасиеттерге 
байланысты: 
қоршаған 
орта 
(радиацияның 
мөлшері, 
қоршаған 
орта 
ауасының 
температурасы 
жән
е оның қозғалысы) сол сияқты, өсімдіктің 
өзіне (түсі 
жән
е т.б. оптикалық қасиеттеріне, жапырақтың 
көлемі ж
ән
е орналасу ерекшелігі т.б.) байланысты. Бірінші 
кезекте суыту 
әсер
ін көрсететін транспирацияға өте ыстық 
жердегі өсімдіктердің күйіп кетуінен сақтауы жатады. 
Осының н
әти
жесінде өсімдік температурасы қоршаған 
орта ауасының температурасынан ерекшеленеді. Оны үш 
жағдайда көруге болады: 

80 
1) 
Өсімдік 
температурасы 
қоршаған 
ауа 
температурасынан жоғары (Лангенің терминологиясы 
бойынша «супратемпературалы» өсімдіктер); 2) Одан төмен 
«субтемпературалы»; 3) Оған тең немесе жақын. 
Бірінші жағдайдағы өсімдіктер ыстық ортада өсетін 
өсімдіктерге ж
ә
не 
әл
сіз транспирациялы өсімдіктерге 
тән
. 
Кактустардың етженді ірі сабақтары қатты қызады. Ауа 
температурасы 40-45 
0
С болғанда, кактустар 55-60
0
С дейін 
қызады. 
Өсімдік температурасының ауа температурасынан 
жоғары болуы қатты қызатын ортадан басқа, өте суық ортада 
да болады. Қар астындағы қызыл түсті бөлігі бар альпілік 
ж
ән
е арктикалық өсімдік күн 
сәу
лесімен қызады. Оның өзі 
бетіндегі қардың тездеп еруіне 
әсе
р етеді. Ыстық ортада 
өсетін өсімдіктердің жер бетінде өсетін бөліктерінің 
температурасы 
төмен, 
ал 
суықтағылардікі 
ауа 
температурасынан жоғары. Мысалы: Солтүстік Американың 
суықтау белдеуіндегі өсетін өсімдік түріндегі 3000-3500 м 
биіктіктегі өсімдіктер жылылау, ал төмен тау етегіндегілер 
ауа температурасынан суықтау болып келеді. 
Өсімдік 
температурасы 
мен 
қоршаған 
орта 
температурасының 
сәй
кес келуі өте сирек - радиацияның көп 
ағыны ж
ә
не транспирацияның интенсивті жүруі, мысалы, 
көлеңкелі орман алқаптарындағы шөптесін өсімдіктерде, ал 
ашық ортадағыларда - бұлтты күнде немесе жаңбыр 
жауғанда. 
Көптеген авторлардың айтуы бойынша өсімдік 
температурасының орта температурасына сай келуі - кейбір 
жағдайда (исключение), ал 
сәй
кес келмеуі – заңдылық, 
осыған байланысты «өсімдіктің өзіндік микроклиматы» - деп 
атайды. 
Экстремальды жоғары температура өсімдік өмірі үшін 
көптеген қауіптілік туғызады: сусызданады, кебеді, күйеді, 
хлорофилл бүлінеді, қайтымсыз тыныс алудың бүлінуі 
жылулық денатурациясы, цитоплазманың коагуляциясы ж
ән
е 
өлу. Топырақтың қызуы жер бетінде орналасқан тамырдың 

81 
жарақаттануы ж
ән
е өлуіне, тамыр аймағының күйуіне 
әк
еліп 
соғады. 
Тірі көк-жасыл балдырлар ең жоғарғы температура - 
85
0
С, ал бактериялар -88
0
С табылған. Жоғары сатыдағы 
өсімдіктер термальды суларда болмайды, тек рясканың 1 түрі 
ғана 32-35 
0
С тіршілік етеді. 
Жоғары температураға қорғаныс ретінде өсімдіктерде 
ә
ртүрлі 
бейімделушіліктің 
(адаптациялық) 
жолы 
қолданылады. Жер бетіндегі бөлімінің ұлпаларына 
радиацияның келуінің азаюына байланысты: қалың түптену, 
жапырақтарға ашық түс беру ж
ән
е олардың шағылысуын 
күшейту, бетінің жылтырауық болуы, жапырақ аумағының 
кішіреюі - вертикаль, меридиан жағдайларындағы 
жапырақтың радиацияны сіңіруінің азаюына, астық 
тұқымдастарда жапырағының бүктелуі т.б. осындай 
құрылысындағы ерекшеліктер судың булануының азаюына 
көмектеседі. Сонымен экологиялық фактордың кешенді 
әсер
іне өсімдіктер де кешенді адаптациялық бейімделумен 
сипатталады [39].
Жоғары температураға физиологиялық бейімдеушілік – 
анабиоз жағдайына өту болып табылады, ол төменгі сатыдағы 
өсімдіктерде жиі кездеседі. 
Тағы бір адаптациялық бейімдеушілік жолы – олардың 
уақытша экологиялық (ниш, микрониш) топқа өтуі. Мысалы, 
бірқатар 
өсімдіктердің 
вегетациялық 
кезеңі 
жылу 
жағдайларының қолайлы кезеңіне маусымда ауысады. Құрғақ 
ж
ән
е дала өсімдік жамылғысындағы өсімдік топтары, ерте 
көктемгі вегетациясынан бастап, жазғы ыстық пен 
құрғақшылыққа дейін аяқталады. 
Ә
ртүрлі жылу жағдайларында өсу орнына байланысты 
өсімдіктерде жалпы жылуға төзімділік көрінеді. Ол мына 
заңдылықта көрінеді: түрдің өсу ортасының температуралық 
жағдайының с
әй
кестігімен ж
ән
е оның жоғары температураға 
төзімділігімен анықталады. 
Табиғи жағдайлардағы өсімдіктердің жер шарындағы 
төменгі температураға төзімдігі - 90
0
С, Антарктидадағы 
«Восток» станциясында өсімдіктер жоқ, өсімдік өсетін ең 

82 
төменгі температура - 68
0
С, Якутиядағы Оймякон 
облысындағы орманда самырсын өседі. 
Суыққа 
төзімсіз 
өсімдіктер 
– 
судың 
қату 
температурасынан төменгі жағдайда тез өліп қалады немесе 
бұзылады. 
Бұларға 
көбінесе 
жаңбырлы 
тропика 
ормандарында ж
ән
е жылы теңіздерде өсетін өсімдіктер. 
Аязға төзімді өсімдіктер – төменгі температураға төзімді 
болғанымен, ұлпаларында мұз пайда болса, өліп қалады. 
Бұларға көбінесе м
әң
гі жасыл субтропикалық өсімдіктер 
түрлері жатады. 
Мұзға ж
ән
е аязға төзімді өсімдіктер – бұлар көбінесе 
ауа-райы құбылмалы, қысы суық жерлерде өседі, өте қатты 
аяздарда өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелері қатса да, 
өзінің тіршілік қабілетін сақтайды. Аязды көтеру үшін аздап 
дайындала бастайды. 
Климаттық жағдайлар өсімдіктердің өсіп жетілуіне 
үнемі қолайлы 
әсер
ете бермейді. Қатаң климат жағдайлары 
өсімдіктердің тіршілігіне қауіп төндіреді. Солтүстік 
жән
е 
қоңыржай ендіктерде өсімдіктер аяздан, қысқы құрғақшылық 
пен температураның ауытқуынан зардап шегеді. Мұндай 
кезеңдерде күздік астық тұқымдастар мен жеміс ағаштары 
үсікке шалдығады. Орта Азияда, Поволжье мен Украинада 
егістік көбінесе аптап пен қуаңшылықтан зардап шегеді. 
Тұзды 
топырақты 
жерлердің 
өсімдіктері 
тұздар 
концентрациясының күштілігімен күреседі. Алайда, барлық 
топырақ – климат жағдайларында да өсімдіктер орта 
жағдайларына бейімделеді.

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: