Жапбаров Амангелді Оқушылардың тыныс белгілерді дұрыс қою икемділігі мен дағдыларын
жүктеу/скачать 0,8 Mb. Pdf көрінісі
|
72ce58acd772d50d47062b92a3cba92a
| Күн салбырап еңкейген күзге салымғы жылы
күн азырақ салқын тартқан орман ағаштарының сарғайған және қызарған жапырақтары еңкейген қызыл күннің құлпырып шашыраған алтын шұғыласымен шағылысады маңайда Хамиттан басқа адам жоқ. (С. Сейфуллин). Ал осы мәтінде Сәкенше төрт сөйлем етіп, араларына тыныс белгілерін қойып төмендегіше жазсақ, ол мәтінді де, ондағы сөйлемдерді де оқушылар қиналмай, мәнерлеп, дұрыс оқи алады және әр сөйлемнің мағынасына саналы түсінеді, өйткені тыныс белгілерінің сөйлемдерді, олардың мағынасын саналы түсінуге жәрдемі тиеді: Күн салбырап еңкейген. Күзге салымғы жылы күн азырақ салқын тартқан. Орман ағаштарының сарғайған және қызарған жапырақтары еңкейген қызыл күннің құлпырып шашыраған алтын шұғыласымен шағылысады. Маңайда Хамиттан басқа адам жоқ. (С. Сейфуллин). Үтір құрмалас сөйлемнің бөліктерінің, сонымен бірге біріңғай сөйлем мүшелерінің арасына қойылады. Сол арқылы ол құрмалас сөйлемнің жай сөйлемдерін және біріңғай сөйлем мүшелерін іштей ажыратады да, олардың арасына кідіріс жасап (пауза қойып) оқу керектілігін аңғартады. Егер біз үтірдің қызметін елемей, сөйлемді іштей ажыратып жазбасақ, оны дұрыс оқи алмас та едік, әрі жазушының айтайын деген ойын өз мәнінде түсінбеген де болар едік. Мысалы, Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз. Үш миллионнан халқы артық дүниеде бір қала да бар, дүниенің бас-аяғын үш айналып көрген кісі толып жатыр , деген Абай сөздеріндегі біріңғай мүшелер мен сөйлем құрылымдарынан кейін үтір қоймасақ, ақын жазғаннан дұрыс оқуға, ақын ойын дұрыс түсінуге нұқсан келер еді. Сонымен, бұл келтірілген деректер қазақ тыныс белгілерінің сөйлемнің грамматикалық құрылысына қарап қойылатынын дәлелдейді. Сондықтан ол С. И. Абакумовтың пунктуациясының негізгі қызметі жайындағы пікірінің дұрыстығына айғақ болады: “Основное назначение 14 пунктуации заключается в том, чтобы указывать расчленение речи на части, имеющие значение для выражения мысли при письме [13,37]. Қазақ тыныс белгілері тек қана грамматикалық құбылысты аңғартып қоймайды, сонымен бірге сөйлемнің мағынасын да білдіреді... Мәселен, Мен өзім тірі болсам да, анық тірі де емеспін, әншейін осылардың ызасынан ба? Өзіме өзім ыза болғанымнан ба? Бір бөтен себептен бе? (Абай) деген сөйлемдерде сұрақ белгілері сол сөйлемдердің ара жігін ашып тұрған жоқ, сонымен бірге олардың сұраулық мағынаны білдіретінін байқатады. Осы сияқты көтеріңкі белгісі де сөйлемнің аяқталған ойды білдіретінін және ол сөйлемнің леп мағынасы барын аңғартады. Ал құрмалас сөйлемнің арасына қойылатын қос нүкте оның жалғаулықсыз себепті салалас немесе іліктес салалас екенін, көп нүкте сөйлемде айтылуға тиісті ойдың аяқталмай қалғанын білдіреді. Бұл тәрізді деректер қазақ пунктуациясының сөйлемнің мағына-мәніне қарай та қойылатынын айқындайды. Қазақ тыныс белгілері сөйлемнің интонациясына қарап (негізделіп) те қойылады. Мәселен, соңына нүкте қойылған сөйлем еш уақытта көтеріңкі дауыспен (интонациямен) оқылмайды. Керісінше, сұраулы, лепті сөйлемдерді оқығанда, дауыс көтеріңкі айтылады. Ал тек қана интонация арқылы жасалынатын сұраулы сөйлемдер (Ертеңен бастап оқу тәжірбиесінде боласыңдар. - Ертеңнен бастап? деген сияқты сөйлемнің пунктуациясы интонациясына қарап қойылатын байқатады және оған дәлел бола алады. Бастауыштан соң қойылатын сызықша да пунктуацияның интонацияға сүйенетінін аңғарта алатын тәрізді. Мысалы, Ол –елден келді деген сөйлемде ол сөзінен соң сызықша қойып жазсақ, біреудің (бір кісінің) елден келгенін білеміз. Мұндай жағдайда ол сөзі сөйлемде бастауыш қызметін атқарады да “кім” ? сұрауына жауап болады. Сөйлемді оқығанда, ол сөзінен кейін пауза жасалынады, ол сөзі ерекше интонациямен айтылады. Егер сол сөйлемдегі “ ол” сілтеу есімдігінен кейін сызықша қойылып жазылмаса, сөйлемді оқығанда “ ол” сөзі ерекшеленбейді. Мұндай жағдайда сөйлемдегі ол біреудің сөйлеушіге я жазушыға ғана белгілі бір елден келгендігі жайлы айтылады және ол сөзі бұл сөйлемде қай? сұрауына жауап болып, анықтауыш қызметін атқарады. Бұл да кейбір жағдайда қазақ пунктуациясының интонацияға негізделетінін және сөйлемдегі сөздерді өз интонациясымен 15 оқуға көрсеткіш бола алатынын байқатады. Сөйтсе де қазақ пунктуациясы тек қана интонация мен паузаға байланысты деп қарауға да, түсінуге де болмайды. Себебі тілімізде ерекше интонациямен айтылатын сөздерден соң ешбір тыныс белгі қойылмай жазылатын сөйлемдер де бар. Бұлардың қатарына үйірлі мүшелі сөйлемдерді және шылаумен байланысқан ыңғайлас салалас сөйлемдерді атауға болады. Үйірлі бастауыш сөйлемде: Әкесі шаңғы әперген бала тым қуанышты. Бұл сөйлемдегі үйірлі бастауыш - әкесі шаңғы әперген бала. Интонация үйірлі бастауышқа түсіп, үйірлі бастауыштан соң пауза қойылып айтылады, ал жазғанда, одан кейін ешбір тыныс белгісін қоймай жазамыз. Осы сияқты үйірлі анықтауышты, үйірлі толықтауышты, үйірлі пысықтауышты сөйлемдерде интонация сол мүшелерге түсіп айтылғанымен, жазғанда, олардан соң ешбір тыныс белгісі қойылмайды. Өлеңді сөйлемдерде инверсия жасалатындықтан, кейбір синтагмадан кейін пауза қойылып айтылады. Ал жазғанда, пауза жасалған сөздерден кейін немесе ерекше интоноциямен айтылған сөздерден соң ешбір тыныс белгісі қойылмай жазылады. Міне, мұндай тілдік деректер пунктуация мен интонацияның жаратылысының және атқаратын қызметінің бір еместігін дәлелдейді. Пунктуация жазу мәдениетін көтерсе, интонация оқу, сөйлеу мәдениетін арттырады; пунктуация жазу арқылы ой білдірудің құралы болса, интонация – ауызекі тілде ой білдірудің құралы. Пунктуация мен интонацияның осындай ерекшелігін алғаш көрсеткен професор С. И. Абакумов былай деп жазған еді: «Интонация и пунктуация – это как бы две сестры, дочери одного и того же отца – смысла речи. Но надо сказать, что эти два равноправных средства выражения не равнозначны» [13,31]. Ескере кететін бір жай: жалпы қазақ пунктуациясы мағынаға, грамматикаға және интонацияға негізделетінін талассыз мойындап және сол пікірді көптеген тілдік деректермен дәлелдегенімізбен, белгілі бір тыныс белгісі тек қана грамматикаға, мағынаға, жалаң интонация мен паузаға негізделіп қойылады деген тұжырым да түгел емес. Белгілі бір тыныс белгісінің грамматикаға я мағынаға, яки интонацияға, әйтеуір осы үшеуінің біреуін басымырақ таяныш етіп барып жазылуы ықтимал. Алайда соның өзі аздап болса да басқалармен байланысты болмай тұра алмайды. Мәселен, сызықша интонацияға негізделе қойылады дегенімізбен, оның грамматикамен тығыз 16 байланыстылығын жоққа шығара алмаймыз. Өйткені сөйлемде ерекше интонациямен айтылған сөзден соң талғаусыз сызықша қоя бермейміз: тек қана белгілі бір грамматиканың заңдылығына (ережелеріне) сүйеніп қана сөйлемдегі белгілі бір сөзден кейін я алдына сызықша қойып жазамыз. Олай болса, жоғарыда белгілі бір тыныс белгілері грамматикаға негізделіп жазылады дегенде, олардың мағына мен интонацияға ешбір қатысы, байланысы жоқ деген ұғым тумауы тиіс. Керісінше, белгілі бір тыныс белгісі интонацияға негізделеді дегенде, оны мағына мен граммтикадан тыс деп қарамағанымыз жөн. Мұның өзі тыныс белгілерін қоюда диалектикалық заңдылықтың басшылыққа алынатынын дәлелдейді. Тұжырымдағанда, қазақ пунктуациясы мағынаға, грамматикаға және ішінара интонацияға негізделеді. Бұл жағдайда қазақ тыныс белгілерінің бір мағынаны білдіруіне және белгілі бір қызмет атқаруына тірек бола алады. жүктеу/скачать 0,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|