Жаратылыстану-математикалық факультетінің деканы

Түсті металлургияның Қазақстанның экономикасында атқаратын міндеті зор. Бұл саланың елімізде пайда болғанына 250 жылдан астам уақыт өтті. 1917 жылы Қазақстанда түсті металлургия саласына жататын 10 рудник және 3 зауыт қана болған. Ал қазір бұл ең дамыған өндірістердің біріне айналып отыр.

Қазақстанның түсті металдарының сапасы өте жоғары. өскемен мырышы, Балхаш пен Жезқазған мысы Лондондағы металдар биржасында сапаларының өте жоғары болғандықтарына байланысты эталон ретінде тіркелген. Шеттен келетін валюта табысының 27% осы өнеркәсіп саласының үлесіне тиеді.

Қазақстан жері түсті, асыл металдармен қатар 21 ғасырдың металдары деп аталатын сирек металдармен де бай. Бірақ қазір оларды өндіретін кәсіпорындар саны жеткіліксіз, тиімді технология да жоқтын қасы.

Республикада түсті металлургия саласына кіретін 7 саланың құрамында 28 ір кәсіпорын жұмыс істейді.

1. 
   Қорғасын- мырыш саласы 12 кәсіпорыннан тұрады, оның 3-уі металлургиялық, ал 9-ы кен байыту. Республиканың қорғасын- мырыш өндірістерінің руда қоры едәуір. Қорғасын мен мырыш өндіруде біз дүниежүзі бойынша 5-ші орынға иеміз.
   

Қорғасын зауыттары негізінде ауаны қорғасынмен, күкірт пен көміртек оксидтерімен, мышьякпен, басқа да ауыр металдармен көп мөлшерде ластайтын көзге жатады.

2. 
   Мыс саласында 3 кәсіпорын бар. Қазіргі кезде мыс рудасы 17 кен орынынан алынады, Қазақстан мыс өндіру бойынша дүниежүзінде 7 орында. өндірілетін мыстың 92% экспортқа шығарылады.
   
3. 
   Алюминий өндіру саласында 3 кәсіпорын бар. Алюминий өндірісінде шикізат ретінде боксит қолданылады, одан глинозем, ал соңғыдан алюминий алынады.
   

4. 
   Алтын өндірісі Қазақстанның алтын мен валюта қорын толықтыруға маңызы зор екені баршаға белгілі. Алтын қорының мөлшері бойынша дүниежүзінде Қазақстан 6-шы орынға ие.
   
5. 
   Вольфрам- молибден өндірісі «Қазвольфрам» бірлестігінің басқаруында. Руда өндіретін рудниктер негізінде Қарағанды облысында. Бірлестік вольфрам, қалайы- молиюден, висмут концентраттарын шығарады.
   
6. 
   Титан- магний өндіретін комбинат Өскемен титан- магний комбинаты. Бұл металдардың қоры елімізде жеткілікті.
   
7. 
   Сирек металдар саласының дамуына Қазақстанда барлық мүмкіншілік бар.
   

Түсті металлургия өндірістерінің барлығы зиянды заттармен биосфераны ластап отыратын негізгі ластаушы көздер. Жыл сайын атмосфераға тасталатын заттардың көлемі бірнеше млн. тонна. Көп мөлшерде атмосфера күкірт, көміртек, азот оксидтерімен, ауыр металдармен ластанады. Ақаба суларда өте улы заттар- цианидтер, ксантогенаттар, мұнай өнімдері, мышьяк, фтор, сынап, сурьма, сульфаттар, хлоридтер, нитраттар кездеседі.

188-195 беттер

А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003

Энергетикалық ресурстарға барлық механикалық, химиялық және физикалық энергия көздерін жатқызуға болады. энергетикалық ресурстар олардың табиғатына, алу жолдарына және басқа да нышанына байланысты топтастырылады.(1-ші кесте)

Жер қойнауындағы отын қоры болып көмір, мұнай, газ және уран рудалары болып саналады. Көмірдің дүниежүзілік қоры 9-11 трлн. Тонна, оның ішінде 50% ТМД елдерінің жерінде шоғыпланған. Жылына орта есеппен пайдалануға жерден алынатын мөлшер 4,2 млрд. тонна.

Дүниежүзілік мұнай қоры 840 млрд. тонна шартты отын көлемінде бағаланады, оның 10%- анықталған, ал 90% болжамдық қорлар. Дүниежүзілік табиғи газ қоры 300-500 трлн. м³.

Жоғарыда көрсетілген отын түрлерін жер қойнауынан алған кезде жер беті келбетінің өзгеруі, топырақтың құнарлы қабатының бұзылуы, атмосфера мен сулардың ластануы орын алады. (2-ші кесте)

Отынның химиялық құрамында қандай элементтердің қосылыстары болса, жаққанда солардың оксидтері басқа да қосылыстары қоршаған ртаға таралады. Отын жаққанда табиғи ортаның ластануын азайту үшн шаң-газ ұстайтың қондырғыларды қолданған орынды. Осындай қондырғылар зиянды заттардың 90-95% ауаға жібермеуге мүмкіндік туғызады. Оттықтан шыққан күл мен шлактардың үйінділерін сақтау біраз жер көлемін қажет етумен қатар желмен ұшып литосфераның аумақты көлемін ластайды.

А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003; 200-209 беттер
Жол-транспорттық комплекс. Атомдық электростанциялар. Пайдалы қазбалар өндірісі.. Ластаушы заттар топтамасы: газ тәріздес, сұйық және қатты түрлері. Таралу көздері

№21-22 дәріс

. Жеңіл өнеркәсіп.

Жеңіл өнеркәсібіне зығырды, конопляны, кендірді, жүнді, жібек пен мақтаны бірінші өндеуден өткізетін, мата шығаратын кәсіпорындар, тері зауыттары және халықтың мұқтажына қажетті тауарлар өндіретін фабрикалар жатады.

Қазақстанда ең дамыған, халық мұқтажын өтеуді зор маңызы бар салаларға тігін, жүн, тоқыма, тері- аяқкиім және халықтың мұқтажына қажетті бұйымдар шығаратын өндірістерді жатқызуға болады.

Соңғы жылдары ең құлдырап кеткен саланың бірі осы жеңіл өнеркәсібі, осыған сәйкес олардың қоршаған ортаға тигізетін әсері де төмендеп отыр.

Бұл салада негізгі атмосфераны ластайтын көздер электролиз ванналары, шикізат тиейтін және түсіретін жерлер, оларды майдалайтын диірмендер, араластырғыштар, кептіргіш барабандар, темір және басқа металл бұйымдарын тегістеп өңдейтін станоктар, тоқитын және жүн түтетін машиналар, аң және терілерін арнайы өңдейтін аспаптар мен бояйтын жабдықтар.

Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының ауаға шығаратын заттары күкірт диоксиді, көміртек, азот, ванадий оксидтері, бензин, этилацетат, бутилацетат, ацетон, бензол, толуол, аммиак, күкіртті сутек, басқа да қосылыстар мен қатты қалдықтар.

Бұл сала негізгі негативтік әсерді су объектілеріне тигізеді. Әсіресе улы заттар көп мөлшерде тоқыма фабрикалары мен комбинаттарынан және тері илейтін процестерден шығады. Тоқыма өнеркәсібінен тасталатын ағымды суларда қалқыған заттар, сульфаттар, хлоридтер , фосфор мен азот қосылыстары, нитраттар, БАЗ, темір , мырыш, никель, т.б. кездеседі. Тері өнеркәсібінің ағымды суларында азоттың қосылыстары, фенол, синтетикалық БАЗ, майлар, хром, алюминий, метанол, формальдегид болады.

Жеңіл өнеәкәсібі басқа жоғарыда қарастырылған өндірістерге қарағанда атмосфераны аз ластайды, тастанды су мөлшері де көп емес 1% деңгейінде.

Тоқыма өндірісі мен жеңіл өнеркәсіп өндірістерінің санитарлық қорғау белдемі.

Өндіріс түрлері	СҚБ класы мен көлемі, м
Мақта тұқымдарын және мақтаны бірінші өндеуден өткізетін цехтар	I,1000
Күкіртті көміртек немесе басқа да химиялық заттарды қолданып мата өндейтін өндіріс орындары	II,500
Органикалық еріткіштерді қолдану арқылы жасанды тері және пленкалы материалдар, клеенка алатын кәсіпорындар	II,500
Маталар мен қағаздарды майлы және басқа лактар түрімен өндейтін кәсіпорындар	III,300
Өсімдік талшықтарды бірінші өндейден өткізетін кәсіпорындар	III,300
Ағарту, бояу жұмыстарын жүргізетін кәсіпорындар	III,300
Поливинилхлорид пленкаларын, аяқ- киімнің табанына қажетті резинаны шығаратын өндірістер	III,300
Жылына 300 тоннадан артық материал шығармайтын, мата мен қағазға лак сіңіруге бағытталған өнеркәсіптер	IV,100
Трикотаж, тор жасайтын өндірістер	V,50
Жібек тоқыма, тігін өндірістері	V,50
Кілем мен жасанды қаракөл терісін, аяқ- киім шығаратын мекемелер	V,50
Органикалық еріткіштерді қолданбай аяқ-киімдік картон шығаратын өнеркәсіптер	V,50
Жіп, мата, картон шығаратын, бұл процестарде органикалық еріткіштерді қолданбайтын өндірістер	IV,100

А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 : 218-220 беттер

Тамақ өнеркәсібі.

Тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары өте көп имөлшерде ауылшаруашылығының, өзен мен теңіз промыслдерінің өнімдерін өңдейді.

Қазақстанда тамақ өнеркәсібі 1000 жуық тамақ өнімдерінің түрлерін шығаратын көптеген салаларға бөлінеді.

Ең дамыған сала ет өнеркәсібі , республикада бүкіл тағам өнімдерінің 32% еттен жасалады.

Барлық ірі қалаларда май, ірімшік жасайтын, басқа да сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар жеткілікті. Қант, шарап, арақ, сусын, өсімдік майын жасайтын орталықтар негізінде Оңтүстік аймақтарда орналасқан.

Тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары қатты, сұйық және газды түрде заттарды қоршаған ортаға тастауына байланысты ластаушы көздің бірі болып табылады. Атмосфераға зиянды заттар шығаратын көздерге технологиялық пештер, буып-түйетін апараттар, сепараторлар, нейтрализаторлар, қабық тазалағыштар, темекі кесетін машиналар, ет өндейтін өндірістер, еритін кофе мен цикорий дайындайтын зауыттар, сүйек ұны мен желім дайындайтын кәсіпорындар, дән жарғыш машиналар мен астық тазалайтын орындар жатады.

Пісіру, қуыру, балық пен етті сүрлеу, томат қайнату, дәмдеуіштер мен кондитер өнімдерін дайындау барысында организмге жағымсыз әсер тигізетін иістербөлінетініне байланысты бұл процестердің барлығы зияндылығы бар деп есептелінеді.

Жыл сайын бұл өнеркәсіп миллиондаған текше метр суды қолданып, оның 70-80% көлемін ластанған түрде қоршаған ортаға қайта жіберіп отырады. Бұлардың құрамындағы зиянды заттардың мөлшері бірнеше мыңдаған тонна деңгеінде. Ақаба сулардың құрамында көбіне кездесетін заттар ас тұзы, жууға, дезинфекциялауға қолданған қосылыстар, нитриттер, фосфаттар, сілтілер, шикізат пен жем қалдықтары, т.б.

Консерві шығаратын зауыттардан шикізат ретінде пайданылған жеміс- жидектің, көкөністердің, т.б. өсімдіктердің 20-25% қалдыққа айналып, табиғи ортаға тасталынады. Сонымен қатар, ақ қаңылтырды лактағанда қолданылған лак ерітінділері мен органикалық еріткіштер ауаға ұшып оны ластап отырады. Кейбір ірі консерві зауыттарында, әсіресе жаз айларында, шикізатты уақытылы өндеп үлгере алмағандықтарының салдарынан олардың біраз мөлшері бұзылып, қалдыққа айналады. Бұны да қоршаған ортаны ластайтын жағдайлардың бірі деп есептеуге болады.

Қалдыққа айналған бөлікте бастапқы шикізаттың көптеген пайдалы қасиеттері сақталатын болғандықтан, оларды жем, әртүрлі техникалық өнімдер шығару үшін қолданған жөн. Бірақ өкінішке орай, бұл мәселе әлі толық шешімін таба алмай келеді. Жанама өнімдер мен қалдықтарды қосымша өндеп, пайдалы қолдану мәселелері шешілмей зауыттардың маңайындағы экологиялық қалыптасқан жағдайдың жөнделуі мүмкін емес.

Тамақ өнеркәсібінің атмосфералық ауаны ластауға қосатын үлесі көп болмағанымен, ерітінді қалдықтарының біраз мөлшерде қоршаған ортаға тигізетін зияндылығы бар екені анық. Осыған байланысты бұл салада ластанған суларды тазалап, қайта қолдануға қайтару, яғни ағымсыз технологияны жүзеге асыру қажеттілігі бар екені сөзсіз.

Тамақ өнеркәсіп өндірістерінің санитарлық қорғау белдемі.

Өндіріс түрлері	СҚБ класы мен өлшемі, м
Мал соятын база, ет комбинаттары, тоң май алатын, шек- қарын жуатын орындар, мал тасыған вагондарды жуып, дезинфекциялайтын станциялар.	ІІ, 500
Қант, қызылша өңдейтін кәсіпорындар, жемді антибиотик зауыттыры, балық өндейтін цехтар, құс пен майда малдар соятын жерлер.	ІІІ, 300
Элеваторлар, диірмендер, комбикорм алатын, бидай мен басқа дақылдарды тазалайтын зауыттыр, ірімшік қайнататын, маргарин алатын, ет қақтайтын, крахмал, альбумин, глюкоза шығаратын кәсіпорындар.	IV,100
Кондитер фабрикалары, ас уксусын, шылым, арақ, шәй өлшейтін, макарон,нан, сүт, май, шұжық, шырын, сусын, ашытқы, балық қақтайтын кәсіпорындар.	V, 50

А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003 : 220-222 беттер.

№23-24 дәріс

Қоршаған орта – барлық тіршілік иелерінің негізгі мекені. Халық денсаулығының жай-күйі мен мекен ортасының өзгерістерін бағалаудың критерийлері. Табиғи ортаның өзгерістерінен болатын зардаптарды бағалау. Өндіріс көздерінің экологиялық критерийлері және қоршаған ортаның анықтаушылық (айқындаушылық ) маңызы. Шикізатты қазып шығарып алудың жаңа әдіс – амалдары және жаңа экология түрлері

 6-тарау. ЌОРШАЄАН ОРТАЄА ЈСЕРДI БАЄАЛАУ

      35-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау

      Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау - шаруашылыќ жјне ґзге де ќызметтiѕ ќоршаєан орта мен адам денсаулыєына ыќтимал салдарлары баєаланатын, Ќазаќстан Республикасы экологиялыќ заѕнамасыныѕ талаптары ескерiле отырып, ќолайсыз зардаптарды (табиєи экологиялыќ жїйелер мен табиєи ресурстардыѕ жойылуын, жўтаѕдауын, бїлiнуiн жјне сарќылуын) болдырмау, ќоршаєан ортаны сауыќтыру жґнiндегi шаралар јзiрленетiн рјсiм.

      36-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау мiндеттiлiгi

      1. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау ќоршаєан ортаєа жјне халыќтыѕ денсаулыєына тiкелей немесе жанама јсер етуi мїмкiн болатын кез келген шаруашылыќ жјне ґзге де ќызмет тїрлерi їшiн мiндеттi болып табылады.
      2. Ќоршаєан ортаєа јсер ететiн шаруашылыќ жјне ґзге де жобаларды, ќоршаєан ортаєа јсерiн баєаламай јзiрлеуге жјне iске асыруєа тыйым салынады. Јсердi баєалау нјтижелерiн жоспарлау алдындаєы, жоспарлау ќўжаттамасыныѕ, жобалау алдындаєы жјне жобалау ќўжаттамасыныѕ ажырамас бґлiгi болып табылады.
      3. Жобаланып жатќан жјне жўмыс iстеп тўрєан объектiлердiѕ перспективалыќ ќызметi осы Кодекстiѕ талаптарына сјйкес ќоршаєан  ортаєа јсерiн баєалауєа жатады.
      4. Жобалардыѕ тапсырыс берушiсi (бастамашысы) мен јзiрлеушiсi ќоршаєан ортаєа јсер етуге жїргiзiлген баєалау нјтижелерiн ескеруге жјне ќоршаєан орта мен адам денсаулыєына неєўрлым аз зиян келтiретiн нўсќаныѕ ќабылдануын ќамтамасыз етуге мiндеттi. 

      37-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалаудыѕ кезеѕдерi

      1.  Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕнамасында кґзделген ќала ќўрылысыныѕ жјне ќўрылысты жобалаудыѕ кезеѕдерi ескерiле отырып, дјйектi тїрде жїзеге асырылады. 
      2. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау мынадай кезеѕдердi ќамтиды: 
      1-кезеѕ. Аумаќты баєалау (ќоршаєан ортаныѕ жай-кїйiн шолу), объектiнi орналастыруєа арналєан учаскенi оѕтайлы таѕдауды негiздеу їшiн орындалады;
      2-кезеѕ. Инвестициялардыѕ негiздемесiне (жобалардыѕ техникалыќ-экономикалыќ негiздемесiне) iлесе жасалатын ќоршаєан ортаєа јсердi алдын ала баєалау;
      3-кезеѕ. Јсердi баєалау, ол жобаны iске асырудыѕ немесе шаруашылыќ жјне ґзге де ќызметтi одан јрi жїзеге асырудыѕ ыќтимал јсерлерiн толыќ жјне кешендi талдау, баламалы нўсќаларды негiздеу жјне ќоршаєан ортаны ќорєауды басќару жоспарын (баєдарламасын) јзiрлеу маќсатында орындалады;
      4-кезеѕ. Жўмыс жобасы ќўрамындаєы "Ќоршаєан ортаны ќорєау" бґлiмi, ол ќоршаєан ортаєа ќолайсыз јсерлердi болдырмау жґнiндегi техникалыќ шешiмдердi ќамтиды; 
      5-кезеѕ. Жобалаудан кейiнгi талдау, ол шаруашылыќ жјне ґзге де ќызметтi жїзеге асыру басталєаннан кейiн бiр жыл ґткен соѕ объектiнiѕ ќоршаєан ортаєа ќауiпсiздiгiн растау жјне табиєат ќорєау iс-шараларына тїзету енгiзу їшiн жїзеге асырылады. 
      3. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалаудыѕ 3-кезеѕiнде осы Кодекстiѕ 4-тарауына сјйкес ќоршаєан ортаєа эмиссиялардыѕ нормативтерi јзiрленедi. 

      38-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалауды жїргiзу тјртiбi

      1. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалауды ќоршаєан ортаны ќорєау саласындаєы жўмыстарды орындау мен ќызметтер кґрсетуге лицензия алєан жеке жјне заѕды тўлєалар жїзеге асырады. 
      2. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау жґнiндегi жўмыстарды ўйымдастыру мен ќаржыландыруды жоспарланып отырєан ќызметтіѕ тапсырыс берушiсi (бастамашысы) ќамтамасыз етедi.
      3. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау јзiрленiмiн жїзеге асыратын жеке жјне заѕды тўлєалар шартќа сјйкес ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау жїргiзуден алынєан нјтижелердiѕ дўрыстыєы, толыќтыєы мен сапасы їшiн тапсырыс берушi алдында жауапты болады.
      4. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау рјсiмiн орындау кезiнде Ќазаќстан Республикасыныѕ экологиялыќ заѕнамасы талаптарыныѕ саќталуын баќылауды ќоршаєан ортаны ќорєау саласындаєы ујкiлеттi орган жїзеге асырады.

      39-бап. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау процесiнде

      1. Ќоршаєан ортаєа јсердi баєалау процесiнде:

      Трансшекаралыќ јсерi бар объектiлердiѕ ќоршаєан ортаєа јсерiн баєалау ерекшелiктерi Ќазаќстан Республикасы ратификациялаған халыќаралыќ шарттарда айќындалады. 

№24 дәріс

Қалдықтар.

Қалдықтар мәселесі адамдармен ерте кезден бастап байланысты, оларды қажетсіз заттар мәселесі деп атаған.Ал қазір біз оларды қатты тұрмыстық қалдыктар деп атаймыз.Кейінірек бұл қалдықтарға қатты өндірістік қалдықтары қосылды, бұларға яғни қарапайым және ауыл шаруашылық өндіріс қалдықтары жатады.Қатты қалдықтаржіктемесі щикізат өнімдерінің қалдықтарымен жәнеэнергиямен байланысты.Өндірістерден шыққан яғни өнеркәсіп орындарынан шыққан қалдықтарды өндірістік қалдықтар деп атайды.

Өндірістік қалдықтарға: шикізат өнімдері және өнім өндіру кезінде пайда болған жартылай фабрикаттар, қолданылу мерзімінен айырылған заттар жатады.Тұрмыстық қалдықтар тұрмыста қолданылмай қалған, қайта өңделмейтін және адам өміріне қажетсіз деп саналатын, қатты заттарды айтамыз.Шет елдерде соңғы уақытта өндірістік қалдықтар және қатты тұрмыстық қалдықтар деп ені үлкен топқа жатқызады. және олардың арнайы түрлерін бөліп қарастырады.Қатты тұрмыстық қалдықтарды (ҚТҚ) тұрмыстық, мекемелік және басқа да қалалық қалдықтарды (жануарлық өліктері, көше тазартқанда пайда болатын қалдықтар, тұрақты суларды жатқызамыз.Ал ҚӨҚ таза өндірістік қалдықтардан басқа ауыл, шаруашылық, таулы (металлургиялық) қалдықтар да жатады.

ҚМҚ мыналардан тұрады: қатты қағаз, тағам қалдықтары, ағым, метал, текетиль пластмасса, әйнек және тағы басқа.

ҚӨҚ мынадан тұрады: қатты қағаз, қоректік тағамдар, ағаштар, метал текетиль, пластмасса, әйнек, тасты-құм, мұнайлы химиялық заттар, резинка және тағы басқалар.

Қалдықтарға тән құрамы болады.Оларға: химиялық құрылым, ылғалдылығы, жылулық қасиеті, суда ерігіштігі, тығыздығы.

Қатты қалдықтардың саны, олардың түрлеріне, өндіру жағдайларына, өмірлік жарналарға, климаттық факторға және тағы басқаға байланысты.Қалдыұтардың жинақталуы белгілі бір нормалар мен белгіленеді.Бұл нормалар тәулік бойы немесе жылына бір адамға немесе көлемінің ұлғаюымен есептеледі.Барлық жыл мезгілдерінде әрбір қала және ондағы халықтармен зерттелу шешімі факті нормаларымен анықталады.

Қалдықтардың жинақталуы қауіпті класына және токсикалық сатысына байланысты жіктеледі. Токсикалық жоғарылағанда ұлылық жариялайды. Кейбір химиялық элементінің икемділігі, олардың қосылыстары немесе биогезді заттар организмге қауіпті әсер етеді. Қалдықтардың әсерету токсикалығын анықтау өте ауыр, ауаға, немесе суға қарағанда, көбіне қалдықтар тірі организмдерге топырақ арқылы әсер еткен.Сондықтан топырақтың құрғақ құнарлы қабаты кг, оның ЖРК негізгі праметрларімен химиялық заттармен анықталады.

Заттардың әсерін басқа тірі организмдерге есептеулар бойынша ШРК климаттық жағдайларға байланысты ұйымдастырылады. ШРК құрастыруда әсердің В элемент көрсеткіштері құрастылады.

1) фито тағам құндылығы.

2) фитоакумумляция сумигация.

3) ауа миграциясы.

4) токсикалық санитар.

Қалдықтардың ұлылығы тек ШРК үлкенді емес және конден-сы суда еритін улы заттар құрамы бағаланады.Қалдықтардың қауіптілігін орташа бағалау кезінде К-ті токсикалық индексін болу қажет К-ті кішігірім сайын заттың қауіптілігі күшті.Есептеулер бойынша ортанық ластануы 4 факторға байланысты.

1.Заттардың қауіптілігі.

2.Ластауыштардың шамасы.

3.Аймақтағы экологиялық жағдайлар.

4.Өлшемді баға.

Заттың өлшем бағасының ұлылығының салмағы үлкейген сайын, төлем құны жоғарылай береді.Базалық нормативтің үлкендігі ұлылықпен және заттың қауіптілігімен байланысты.

Экологиялық коэфицентті әкімшілік құқық органдары өзгерте алады.Төлемдарді санау кезінде үш айлық есеп бойынша есептейді.

Жер бетіне өндіріс қалдықтардың орналасуы.

Өндіріс қалдықтар жер бетінде орналасуы ҚТҚ сан және сан полигондарда орналасу.

Заңды түрдегі қоқыстар- белгілі территориядағы құқық орындаушы органдар ҚӨҚ және ҚТҚ санитарлы эпидимия бақылаушылар талабына сай келмейді.Олар уақытша және бұзушы қалдықтарды завод құрғанша қоқыстарды жою.

Полигон табиғат қорғайтын орталық құрылғы, қалдықтарды залалсыздандыратын атмосфералық,грунт суларын,жер беті суларын қорғайтын ,топырақта ауру тудыратын микро ағзалардың таралуына қарсы тұрады.ҚӨҚтоксинді полигондарға (1және 2класс қауіптілігі)санитарлы шектеуге ие,олар қорғаныс бөлімі болады. Қоқыстарды жинақтайтын орын сияқты полигондар ҚТҚ көң қабылдайды да 3класс обектілеріне теңеледі СҚБ(санитарлы қорғаныс бөлімі 0,3км емес.ҚТҚ орталық полигондары тұрғылықты халықтың қалдықтары 2км обектілеріне жатады СҚБ 0,5км болады.Басты негізгі полигондар.

1)қалдықтың тығыздалуы.

2)қалдықтың жабыны

3)қалдықтың суға,жер асты суларына ,топыраққа түспеуін қадағалау.

4)биогаз жиынтығы.

Грунт суларына тән қасиет полиондардың саз және ауыр сазды болуы.Грунт сулары полигоннан 10км биіктікте орналасу қажет.Полигондарды салу барысында қоймалардағы грунт суларының қатқан температурасы алынады.Барлық өлшемдерді сыртқы ылғал енуі мыналар арқылы көрсетуге болады.

1)полигоннан алшақ жерді таңдау

2)Тұрған жаңбыр суларын жыралар арқылы қозғалысы.

3)алаңдарды көгалдандыру.

4)ылғал өткізбейтін жабын.

5)қалдықтың тығыздалуы.

6)судың топырақ биіктігі бойынша өткізгіштігі.

Қалдықтарды жағу.

Заводтық қалдықтарды жоюдың 2 түрі кездеседі: қоқыстарды жағу және қоқыстарды қайта өңдеу.Термиялық әдіс қатты қалдықтарды қауіпсіздендіреді, оларды 2 топқа бөлуге болады.Біріншісі қатты,сұйық,газ өнімдерін алуда термо деструкциялық(пиролиз) ал екіншісі өртеу әдісі (жағу )негізі күл және газ тәрізді өнімдер пайда болады.Қабат бойынша жаққанда қоқыстар оттан бірінші кезекте бөлінетін өнім күл,температураны үлкейткен сайын қалдықтар газды фиксация жүреді.Олардың өртеу температурасы 800-1000градус.

ҚАЛДЫҚТАРДЫ ЖАҒУ ҚАРАПАЙЫМ ЖӘНЕ әмбебап әдістері қалдықтарды жоюда пайданылады.

Пиролиз-термохимиялық процес.Арнайы реакцияларда пиролиз тотығу және құрғақ болып бөлінеді.

Тотығу пиолизі -жартылай немесе түгелдей әрекетті өнімі және жанармай жағылумен сипатталады.Тотығу пиролизі өндіріс нәтижесінде кокс түзіледі,оларды жанармай ретінде қолданады. Тотығу пиролизі 600-800С температурада өтеді.

Құрғақ пиролиз-бұл әдісте қалдықтарды өңдейді және жоғары қауіпті заттарды залалсыздандырады.Оны жанармай ретінде ,химиялық шикізат ретінде кеңінен қолданылады.Құрғақ пиролизде қалдықтар нәтижесінде пиролиз газы жоғарғы жылуда жанады,нәтижесінде сұйық өнімдер және қатты қалдықтар түзіледі.Құрғақ пиролиздің мынадай түрлері бар.

1)жоғарғы температурада

2)орташа температурада

3)төменгі температурада

Жоғарғы температурада 900-1650С,мұнда пиолиз газының бөлінуі төмен.Орташа температурада 800С сұйық өнім бөлінеді.Төменгі температурада 450-550С Бұнда қартты өнім жоғары, ал пиролиз газы төмен болады.Пиролиз ауыр және пластмасса тектес қалдықтарды алдын-ала дайындықсыз ыдырата алмайды.

№25-26 дәріс

Тақырып: Өндіріс көздерін экологизациялау жолдары.

Экологизация принциптері.

Өндіріс көздерін экологизациялаудың негізгі бағыттары мен міндеттері. Өндірістік технологиялардың экологилық жағдайын сараптау тұрғысынан қарастыратын принциптер . Өндіріс көздерін жақсартатын ресурстарды пайдалану арқылы экологизациялау. Ресурстарды пайдалануды қалыпты деңгейлерге келтіру (оптималдау)

      1. Экологиялыќ бiлiм беру мен аєартудыѕ маќсаты орныќты даму принциптерiне негiзделген азаматтардыѕ белсендi ґмiрлiк ўстанымын жјне ќоєамдаєы экологиялыќ мјдениеттi ќалыптастыру болып табылады.

Қоғамды экологияландыру – бұл адамның табиғатпен үйлесімділігіне қол жеткізуге бағытталған қоғам көзқарасының жүйесін қалыптастыру процесі. Оны жүзеге асыру экологиялық білім беру мен тәрбиелеуді дамыту, ғылыми қамтамасыз ету, экологиялық үгіт- насихат және жұртшылықтың қатысуы арқылы жүргізіледі.

Қоғамның экологиялық мәдениетін қалыатастырудың негізгі ретінде экологиялық білім беруді дамыту үшін:

білім берудің барлық деңгейіндегі оқу бағдарламаларына экология және тұрақты даму мәселелерін енгізу жолымен үздіксіз экологиялық білім берудің жүйесін қалыптастыру;

міндетті және қосымша білім беру жүйесінің барлық деңгейі үшін экология саласындағы кадрларды даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру;

экологиялық білім беруді мемлекеттік қолдау қажет;

табиғи жүйелердің экологиялық сыйымдылығы мен олардың тұрақтылық шектерін анықтау;

экологиялық таза және ресурс үнемдейтін технологиялары өндірістерді, шикізаттың түрларін, материалдарды, өнім мен жабдықты, оның ішінде ауыл шаруашылығын да әзірлеу;

биологиялық әртүрлілікті, биоқауіпсіздіктің ғылыми негіздерін сақтау проблемасын зерделеу;

климаттың ықтимал жаһандық және өңірлік өзгерістерін, табиғи орта үшін оның салдарларын зерттеу;

экологиялық қатерлерді айқындаудың ғылыми негіздерін әзірлеу, ластанулардың алдын алу мен жоюдың, қоршаған ортаны оңалту және қауіпті қалдықтарды кәдеге жаратудың құралдары мен әдістерін әзірлеу;

адамдардың аурулары мен қоршаған орта сапасы өзгерістерінің арасындағы байланысты зерделеу;

қоршаған ортаны қорғау саласындағы жинақталған білімді жүйелеу және ғылыми зерттеулерді үйлестіру.

Экологиялық қауіпсіздік саласындағы ғылыми зерттеулерді бюджеттік бағдарламалар және халықаралық граннтар арқылы мемлекеттік тапсырыс бойынша ғылыми мекемелер жүргізеді.

№27 -28 дәріс

   Ќазаќстан Республикасында мемлекеттiк экологиялыќ сараптама және қоғамдық экологиялық сараптама жїзеге асырылады.

      46-бап. Экологиялыќ сараптаманыѕ маќсаттары

  Экологиялыќ сараптама:

      47-бап. Мемлекеттiк экологиялыќ сараптама oбъектiлерi

      1. Мемлекеттiк экологиялыќ мониторинг (ќоршаєан орта мен табиєи ресурстар мониторингi) - табиєи жјне антропогендiк факторлардыѕ јсерiнен ќоршаєан ортаныѕ, табиєи ресурстардыѕ жай-кїйiнiѕ ґзгеруiн баєалау, болжау және баќылау мақсатында олардың жай-күйiн қадағалаудың кешендi жүйесi.

 №29-30 дәріс

Тақырып: Қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық нормалары.

Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың құқықтық негіздері. Қоршаған ортаны қорғаудың міндеттері мен маңызы. Жер қойнауын , жер қабатын , атмосфералық ауаны және су жүйелерін қорғайтын заңдар мен заңдылықтар. Мұхит , теңіз суларының ластану деңгейлеріне бақылау жүргізу . Өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау жолдары. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық құқықтық негіздері.

ЭКОЛОГИЯЛЫЌ НОРМАЛАУ

Экологиялыќ нормалаудың маќсаты

      1. Экологиялыќ нормалаудыѕ маќсаты экологиялыќ ќауiпсiздiктi, экологиялыќ жїйелер мен биологиялыќ јртїрлiлiктi саќтауды ќамтамасыз ететiн ќоршаєан орта сапасын реттеу жјне оєан жол беруге болатын јсердi белгiлеу болып табылады.
      2. Экологиялыќ нормалау процесiнде ќоршаєан орта сапасыныѕ нормативтерi, эмиссиялар нормативтерi жјне табиєи ресурстарды пайдалану мен ќорєау саласындаєы нормативтер белгiленедi

1. Ќоршаєан орта сапасыныѕ нормативтерiне:

мїмкiн.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

2. 
   В.Ф. Протасов, А.В. Молчанов. Экология, здоровья и природопользования России. Москва. Финансы и статистика. 1995.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
   

4. 
   Научно – технический прогресс и окружающая среда. Иркутск.1989.
   
5. 
   Проблемы взаимодействия человека и биосферы. М.1998.
   
6. 
   Водопьянов Н.А. Экологические последствия научно – технического .Минск. 1980.
   
7. 
   Арикеев В.А., Копп И.З., Скелкин Ф.В. Технологические аспекты охраны окружающей среды. Ленинград. Гидрометеоиздат, 1982.
   
8. 
   Қ.Ә. Әлімбетов Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері бет:115 -123
   
9. 
   Л.К. Садовникова, Д.С. Орлов, И.Н. Лозановская. Экология и орана окружающей среды при химическом загрязнении.-М.: В.Ш..-2008- 334
   
10. 
    А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003
    
11. 
    Под редакцией Н.И. Иванова и И.М. Фадина. Инженерная экология и экологический менеджмент. М.; «Логос»-2002.
    
12. 
    Промышленная экология под редакцией В.В. Денисова. М.- Ростов –на –Дону.
    
13. 
    Асқарова Ұ. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау.Алматы. 2008.
    

5. 
   Панин М.С. Химическая экология. – Семипалатинск: Изд-во ВКГУ. – 2002. – 570 с
   

6. 
   Баешов А. Экология және таза су проблемалары:Окблык.-А.:ДХнекер, 2003.-224б.
   
7. 
   Банников А.Г. Основы экологии и охрана окружающей среды:Учеб./А.Г.Банников,А.А.Вакулин,А.К.Рустамов.-3-изд., перераб. и доп.-М.:Колос,1996.-303с
   
8. 
   Бигалиев А. Қазакстан топырағы және оның экологиясы. - А:Санат,1995.-128б.
   
9. 
   Варламов А.А. Экология землепользования и охрана природных ресурсов: Учеб.пособие. - М.:Колос, 1999.-159 с
   
10. 
    Жатқанбаев Ж. Экология терминдерiнiң түсiндiрме сөздiгi -А.:РБК,2000.-182 бет
    
11. 
    Израель Ю.А. Кислотные дожди. –Л.: Гидрометеоиздат, 1989.-239с.
    
12. 
    Казахско-русский /русско-казахский/ терминологический словарь: Химия/ Под ред. А.К.Кусаинова – Алматы: “Рауан”, 2000. – 328 с.
    
13. 
    Қазақ тілі терминдердің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау/ Жалпы ред. басқарған А.Қ.Құсайынов – Алматы: “Мектеп” ААҚ, 2002. – 392 б.
    
14. 
    Киянский В.В. Экология или рок Приуралья .-Уральск: Дастан,1996.-125с
    
15. 
    Орлов Д.С. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении.-2-е изд. перераб. и доп. - М.: Высшая школа, 2002.-333с.
    
16. 
    Проблемы нефтегазового комплекса Казахстана: Материалы международной научно-технической конференции (5-6 декабря 2001г., Атырау)/ Отв. ред. Т.П.Сериков.-Атырау. Т. 1 -2001.-442с
    
17. 
    Природа Уральской области и ее охрана.- Уральск: Диалог, 1991-1992. –281с.
    
18. 
    Ниязбекова А.Б., Чуб Т.И. Практикум по экологической эксперитизе. – Уральск, 2004
    
19. 
    Ниязова Р.Е. Лабораторные работы по экологической биохимии. – Уральск, 2002
    
20. 
    Мухина Л.И., Толстых О.Н. Природа и научно – техническая революция. Наука. 1989.
    
21. 
    Основы промышленного и сельскохозяйственного производства. Просвящение. 1981.
    
22. 
    Ананичев К.А. Проблемы окружающей среды, экологии и природных ресурсов. М. 1974.
    
23. 
    Безотходные производства и охрана окружающей среды, 1980.
    
24. 
    Загрязнение атмосферного воздуха, природных вод и почвы. М.1990.
    
25. 
    Ишмухамедов А.Э. Малоотходная технология и окружающая среда. Ташкент . 1989.
    

7. ПРАКТИКАЛЫҚ, СЕМИНАРЛЫҚ, ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ СТУДИЯЛЫҚ САБАҚТАРҒА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Қазақстан Республикасының 2007 жылєы 9 қаңтардағы N 212 Кодексі, Қ.Ә. Әлімбетов Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері , Под редакцией Н.И. Иванова и И.М. Фадина. Инженерная экология и экологический менеджмент. М.; «Логос»-2002. , Промышленная экология под редакцией В.В. Денисова. М.- Ростов –на –Дону. оқулығында көрсетілген.

Ниязова Р.Е. Лабораторные работы по экологической биохимии. – Уральск, 2002

методикалық нұсқаулар оқулығында берілген.
СОӨЖ сабақтарға әдістемелік нұсқаулар
1 - апта

№ 1 лабораториякалық сабақ

• 
  Адам мен табиғат арасындағы гормониялық байланыс.
  

• 
  Қоршаған ортаны танып білу гормониясы
  
• 
  Адамды қоршаған ортаны жасу гормониясы
  

А.Ж. Ақбасова, Г.Ә. Сайнова Экология А.; 2003

№ 2 Лабораториялық сабақ

Талданатын сұрақтар:

4. 
   Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесін оптимизациялау.
   
5. 
   Табиғи ресурстардың топтамасы . Мысалдар келтіру
   
6. 
   Тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін қандай факторлар қажет.
   

№ 3 лабораториялық сабақ.

Суда жүріп жататын химиялық, биологиялық процестер нәтижесінде СО₂ концентрациясы артып, рН мөлшері өзгереді, сондықтан бұл көрсеткішті үлгіні алысымен тез арада анықтау керек.

Судың реакция ортасын анықтау үшін арнаулы реактивтер- индикаторлар, сол сияқты шыны электродты рН-метрлер қолданылады. Универсал индикатор қағазы арқылы рН мөлшерін 0,2-0,4 бірлікке дейін анықтауға болады.

Судың рН көрсеткішін потенциометрлік әдіспен 0,02 дәлдікке дейін анықтауға болады.

Бұл әдіс бойынша зерттелетін су мен шыны электродтың мембранасының сыртқы беті мен стандарт ерітінді мен электрод мембранасының ішкі беті аралығындағы потенциалдар айырмасы арқылы сұйықтың рН мөлшері табылады.

Шыны электродтың ішкі стандартты ерітіндісінде сутек иондарының концентрациясы тұрақты болады, сондықтан мембраның ішкі бетінің потенциалы өзгермейді. Потенциалдар айырмасы электродтың сыртқы беті мен зерттелетін ерітінді (су) арасында пайда болған потенциалдар арқылы табылады.

7. 
   рН-метр.
   
8. 
   эталон-ерітінділер;
   
9. 
   дистильденген су;
   
10. 
    200 мл-лік стакандар;
    
11. 
    фильтр қағазы;
    
12. 
    материалдар: грунт сулары, өзен суы, ағызынды су.
    

рН – метрдің инструкциясына сәйкес грунт сулары, өзен суы мен ағызынды сулардың рН ортасын анықтауға болады.

1.Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны анықтау.-Алматы; 2008

Лабораториялық жұмыс-12( 74 бет)

4 апта

4 лабораториялық сабақ

Тақырып: Темірді колориметриялық анықтау.

Әдебиеттер: Ю.Ю. Лурье, А.И. Рыбникова Химический анализ производственных сточных вод.М.-Изд. «Химия» –1974

Әдістемелік нұсқау: Көрсетілген әдебиеттен жұмыс барысын конспектілеу
5 апта

5 лабораториялық сабақ

Тақырып: Радиоактивтілік– ластаушы фактор ретінде