Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Орта жас кезеңге қандай жас аралығы жатады?

2. Орта жас кезеңдгі денелік өзгерістерді ата?

3. Орта жас кезеңнің негізгі міндеттерін ата?

4. Орта жас кезеңдегі интеллектуалдық даму сатысы?

5. Биологиялық жас дегеніміз не?

6 . Психологиялық жас дегеніміз не?

7 .Әлеуметтік жас дегеніміз не?

1. Орта жастағы міндеттер

2. Орта жастағы тұлға аралық қатынастар.

3. Жанұядағы өзгерістер.

Жеке тұлға, жанұя және жұмыс

Өткен тарауларда көрсетіліп кеткендей балалық шақ,ересектік және жастық шақ кезеңдерімен танысып,біз көптеген тұлға концепциялары бар екенін білеміз.Ересек адам тұлғасын қатысты маңызды мәліметтерді Абрахам Маслоу қарастырды.(1908-1970). Маслоу теориясы әртүрлі конструкцияларды игереді,олар дамудың әртүрлі кезеңдерінде қолданбалы болып келеді.Алайда олар даму стадияларында емес,өз потенциалын құруға талпыныс және өзінің Меніне жету сезімі бар әрбір адам қанағаттандыруға тиісті қажеттіліктерде негізделеді.Адам өмірінің мақсаты өзіндік ерекшелену болып табылады,яғни өзіндік талант пен қабілетті іске асыру.Өзіндік ерекшеленуге қажеттілік Маслоудың қажеттіліктер иерархиясының ең жоғарғысында тұрады,ол иерархия пирамида түрінде бейнеленеді.Гуманистік психологияның өкілдері ,әсіресе Маслоу «өмір сүру барысында біз әрқашан өз болашағымызды таңдаймыз» деп тұжырымдайды.Өз тәжірибеміз бойынша басқа адамдармен қарым-қатынасқа тәуелдіміз,бірақ қайда бағыт алу керектігін және жетуге тиісті мақсаттарды өзіміз анықтаймыз.

Адам өзіндік ерекшелену қажеттілігіндегі айырмашылықтарды ұйымдастырады немесе оны төменгі деңгейдегі қажеттіліктерді мысалы;тамаққа,өзін қорғауға,т.б қанағаттандырғаннан кейін іске асырады.Үнемі депрессия мен үрей жағдайында өмір сүретін адамдарда ішкі өзіндік потенциалмен қамтамасыз етілмейді.Адамдарға өмір барысында жақсы көру мен сүйікті болу қажет,сонымен қатар белгілі-бір топқа жатқызылуы және өз жанұясы,қоғамда белгілі-бір орын алуы тиіс.Сонымен қатар,біз әрқашан сыйластыққа мұқтажбыз.Адамдардың әртүрлі жағдайлармен әсер еткенін,дағдыларымызды,тұлғалық қасиеттерді және жанұя мен достар арқылы жеткен жетістіктерді жай қолданудан үлкен қоғамдық мойындағанын қалаймыз.Біз сонымен қатар жоғары когнитивті және эстетикалық қажеттіліктерді қанағаттандыруға ұмтыламыз.

Өзіндік ерекшелікке ұмтылатын адамдар қандай сапаларды игереді? Әдетте олар шыншылдығымен, жақсы әзілдік сезімімен, шығармашылдығымен,жасампаздық бастамашылдығымен ерекшеленеді және жағымды Мен-концепциясын игереді.Алайда олардың орындалуы міндетті емес.Мұндай адамдар кейде өзімшіл және өзіндік адамгершілікті,қобалжулы, өзінің жекелік потенциалын қалыптастыру үшін тұрақты болады.Олар үнемі бақытты бола бермейді,бірақ та өзіндік қайғыруды бастан кешіреді.Ерте ересектік жаста адам тек өзіндік ерекшеліктің бастамасын ғана басынан кешіреді, оған ену бүкіл өмір бойына жүреді.

Гуманистік психолог Карл Роджерс (1902-1987) бұл мәселелерді психотерапевт тұрғысынан қарастырды.Ол пациенттің үрей сезімін,олардың төмен бағалауын және өзіндік маңыздылықты,тұлғааралық қарым-қатынас үрдісінде пайда болатын қиындықтардың себептерін ашуға тырысты.Роджерске сәйкес,адам табиғатының негізін денсаулық пен конструктивті импульстері құрайды.Адам дүниеге келгенде жақсы, қоғамның тәртіпті мүшесі болуға дайын болады, бірақ даму барысында қоғам адамдарды «бұзады ».Ата-аналардан бастап әртүрлі маңызды фигуралар бізге сыйластық жағдайын ұсынады: мынаны істе,оны жасама,онда сен зердесіз боласың; деген сияқты.Осындай жағдайлар егер индивидте орын алса, өзін сәтсіз,жолы болмайтын деп қабылдайды, өзін төмен бағалап,үнемі үрей мен қайғыру болады.Мұндай интернализиондық жағдайлар жетістіктің қол жетпейтін стандарты болады.Роджерс бойынша,біздер басқа адамдарды толық қабылдап,жағымды қарым-қатынасты ұстану керек.Ата-ана ретінде өз баласының жағымсыз қылықтарына қарамастан оны жақсы көруі тиіс. Егер ол тәртіп бұзса,оны жазалау керек.Көбіне балаға оның маңыздылығы,қажеттілігі туралы сезімді білінбеуі кеерк.Эриксоннан кейінгі қазіргі тұлға теориялары ұқсастықтың маңыздылығын есекреді.Сьюзан Уитбурн және Лоурен Коннэлидің ойынша: «Ұқсастық бойынша индивидтің өзіндік бағалауын, әлеуметтік рөлдердің және сонымен қоса әлеуметтік жұмысы мен жанұя мүшелері,қоғам азаматтарының мінез-құлқы,мотиві,физикалық және когнитивтік тәсілдерге қатысты айырмашылықтары түсініледі.»Ерте ересектік жаста және одан әрі өмірінде ұқсастық статикалық болмайды.Кейбір ғалымдардың айтуынша,индивидтің қайғыруы мен тәжірибесі ұқсастықтағы аккодацияға ықпал етуі мүмкін,және бұл Пиаже атап көрсеткендей когнитивті дамуы үшін процестерге аналогиялық әсер етеді.Өз кезегінде,әрбір жас топтарындағы ересектерде 3 негізгі ұқсатық стилі болады: шындықтан бас тарта отырып, өзін өзгермейтін деп есептейтін адамдар.Олар ассимиляцияға жақын келеді;аккомодацияға жақын адамдар және жеке тәжірибесі ықпалымен өте үлкен өзгерістерге бейім келеді; жоғарғы деңгейдегі(уровновешенные) адамдар өз ұқсастықтарында жағымды және жағымсыз қайғыруларды көрсетуге бейім келеді.Соңғы аталған стил әлдеқайда таза болып келеді.

Т.В.Скинеревтің зерттеулері бойынша 6 типті бағалық-уақыттық «Мен» құрылымының түрлерін анықтады.

1. Үш мен құрылымы бір-бірімен байланыста және шындықтағы «меніне» сәкес келеді. Бұл адамның өзі туралы субьективті ұғымының қалыптасуы.

2.Мен құрылымы өткеніне қарағанда болашақтағыға жақын.Өткен өміріндегі меніне сын көзқараспен қарап бөтенсінеді. Қазіргі «мені» тұлғалық бағыт алуда.

3.Болашақтағы мен шындықтан алшақ. Үш кезеңдегі мен әртүрлі болады. Идеалды меніне болашақтағы мені сәйкестенеді.

4.идеалды мен шындықтағы, болашақтағы менде байланыссыз. Ол олардан Алшақтаған және тұлға дамуына қатысы жоқ..

5.Өткендегі мен қазіргісі бір-бірімен байланысты.Бұл типтегі адамдарда өздік бағалауы төмен болып келеді.

6.Қазіргі мені даму процесіне қатынаспайды.Ол өткендегі меніне алшақ және болашақтағыменде байланысы жоқ және идеалды менге сәйкес емес.

Орта жаста кезесетін ақыл-ой еңбектерінің 2 типі тұрақсыз және кристалданған интеллект. Олрадың арқасында жаңа нәрсе игеріледі. Оларға шапшаңдық, есте ұстаудың нәтежиесі, индуктивті талдау.

Тұрақсыз интелектіге қабылдау, талдау жатады. Бұл интеллект типі жүке жүйесінің биологиялық мүмкіндіктерін көрсетеді., яғни оның тұтастығы және еңбек қабілеттілігі.

Кристаланған интеллект-ұзақ уақыт аралығында білім қоры мәлімет жөнінде хабардар болуына сүйеніп, тәжірибе мен білім қабілетінің көрінуі. Адамдардың интеллектуалдық қабілетінің сақталуы өмірлік жолына байланысты. өз өміріне қанағаттанатын отбасында бірлік бар және достары көп, өзінің мәдени ортасы мен жақын өзара әрекеттегі адамдарда интелектуальдық қабілеті ұзақ уақыт сақталады. Көпшілік орта жастағы адамдардың когнитивті дағдыларының дамуына үлес қосатын орта еңбек болып табылады. Олардың когнитивті қабілеттері оларға қоятын кәсіби талаптармен тығыз байланысты.

.Ересектік жағдайларды қарастыратын кезде көбіне біздер рольдердің, жағдайлардың ауысуына әлеуметтік шыңға даму міндеттеріне көңіл аударамыз. Бұл элементтердің тұрақтылығы мен өзгеруінің көрінуі жанұя циклімен және даму моделімен байланысты.Орта ересектік кезеңі үшін өзіндік міндеттер тән. Бірақта ерте және кеш ересектік кезеңнің міндеттері берілген кезең тапсырмаларымен сәйкес келуі мүмкін. Сондай – ақ бұл тапсырмалар ерлер және әйелдер үшін әртүрлі.

Психолог, социологтар және осы топқа жататын адамдардың пікірлері әртүрлі. Біреулері бұл өмір этабында мүмкіндіктерді жүзеге асырам десе, біреулері тәуелсіз беделге ие болу деп, ал кейбіреулер қанағатсыздық ішкі абыржу жіне депрессия кезеңі деп аталады. Адамдардың ішкі өз өміріне көзқарасы орта жаста экономикалық жағдайға, әлеуметтік жағдайына жіне өмірлік шартынан ерекшеліктеріне байланысты.Көптеген адамдардың денелік қабілеттілігі төмендесе де, тәжірибе мен білім мүмкіндігі өмірде жетістікке жетуге мүмкіндік беретінін түсінеді.Олар бұрын шеше алмаған, қолы жетпегендігін өз күшіне сенімділікпен жеңіл түрде шеше алады. Сонымен 40-60 жас кезеңнің категориясындағы адамдарды басқарушылар буыны деп аталады жіне өндіріс корпорациясының жетекшілері, қоғамда шешім қабылдау, жауапкершілік орындарда осы кезеңдегі адамдар болады.Левинсон мен оның жақтаушылары орта жас кезеңін қиын дағдарыс кезеңі деп атады. Орта жаста отбасы мен еңбек әрекетінде жану жасы болғанымен олар өмірдің өтіп бара жатқанын алдындағы өмірден гөрі өлім жақын екенін көп ойлайды.Кейбір адамдар осы кезеңде шығармашылық потенциалын жүзеге асыруы және келесі ұрпаққа мұра қалдыру сұрақтары мазалайды және мүмкіндіктерін бос жібергендігі үшін өзінің достары мен туыстарымен жақын қарым- қатынасын сақтап қалу мәселелері мазалайды. Әрбір маңызды оқиғалар, баланың дүниеге келуі, өлім, жұмысты өзгерту, ажырасу, осында үлкен адамдар өз өмірлерін жоғары бағалайды.Көптеген орта жастағы адамдарға мынадай девиз ұстанады: барлық істі біз қазір үлгеруге тиіспіз.Бұл ішкі үйге адамдар қалай қатынас жасайды, өміріндегі өзгерістер оның өмірінде жаңа бағалықпен дағдарыстың ауысуына қарай анықталады. Кейбір зерттеушілер бұл кезеңді үмітінің жоғалуы, мәңгілік не мүмкіндігінің жоғалуы, дейді ал кейбір зерттеушілер бұл көзқарасқа келіспейді. Орта жастағы адамдарды көп мазалайды, ол өз кәсібіне сын көзбен қарай бастайды.

Орта жаста ер адамдар да, әйел адамдар да өздерінің өмірлік мақсаттарын қарастырып ойластырады, ерте алға қойған міндеттерді орындады ма, соны ойлайды. Ерте ересектік кезеңде адамдар өздерін кәсіби аймақта жұмыста басқаша қарауға сендіреді.Олардың көпшілігі кәсіби таңдау жасайды және онымен бірге өмір сүру керек деп ойлайды.Өз жұмысында көңілі қалған, адам айырылған немесе кәсіби деңгейге жете алмағанда, олар кұйініш және қанағатсыздық сезінеді. Кейбіреулері өздерінің приоритет жүйесін қайта құруы мүмкін. Приоритеттің өзгеруі тек кәсіби әрекет аймағында болмайды. Мысалы: кейбір адамдар өмірінің ортасында тұлға аралық қарым- қатынасқа көңіл бөлуді шешеді немесе адамгершілік жауапкершілігіне жіне кәсіби дамуда аз бөледі.

Орта жас- бұл ұзақ уақыттың кәсіби мақсаттарды жүзеге асыру, карьераның дамуын түзету, жұмыстан көңілі қалу, бұл жұмыспен байланысты стресстің жоғары деңгейіне жету кезеңі деп түсіндіреді.Осы кезеңдегі жанұя мәселесі адамдарды көп мазалайды. Бұл уақытта үйден кету, қайта жанұя құру немесе қайтып оралу мен байланысты боллады.

Орта жастағы адамдар кішілер мен үлкендердің арасындағы байланыстырушы көпір ролін атқарады. Олар орта жаста өздерінің өзгермелі ролдеріне үйренеді. Енді олар жұмысты ұйымдастыратын немесе жүргізуге жауапкершілік алады. Бұл жауапкершілік бәрнеше қортындыларды жасауға тура келтіреді. Оларға қандайда бір мақсаттардың орындалмағанына өкініш білдіреді, және бірнеше жоспарлар жоспар болып қана қалатындығына келіседі. Орта жаста адамдар басқа жастармен салыстырғанда қазіргімен өмір сүрулері қажет. Жастар алға қараса, қарттар артқа бұрылса, орта жастағы адамдар өзіне деген көзқарас тұрғысында осында не қазір деп өмір сүру керек. Олар отбасын қорғайтын адам ролін ұстанады. Олар отбасының дәстүрін сақтап, отбасының әрбіреуін отбасылық мерекелерге жинайды, отбасының тарихын сақтайдды.

Үлкен балалармен қатынас олардың жеке өмірге өтінішін бөлек тұруға үйрену процесіне ауысу кезеңінен тұрады.

Ата- ана менбала арасындағы қарым- қатынасты шешу баланың жеке өмірге аяқ басуынан басталады. Кейбір жанұялар осы ролді жақсы қабылдайды.Жастарға көмекті оларға сенетіні сыйлайтын ата- аналар көмектесе алады.Ата- ана балаларын қалай болғандада дәл сол күйінде қабылдаулары қажет. Көптеген ата- аналар балаларының үйден кеткендеріне реніш білдіріп өздерін уақытша бақытсыз сезінеді, қанағатсыздықтың негізгі себептері жұмыс пен жанұялық қарым- қатынастың балаларымен айырылуымен байланысты.

Ата- аналар үнемі балаларының бар болғанына қуанып олар үшін қуанса бірақ олар кеткен соң өздерінде еркіндіктің күшейгендігіне жеке өмірінде мүмкіндіктің молайғандығымен не қосымша ресурстардың пайда болуы анық көрініс табады.

Көптеген зерттеулердің нәтижесінде, орта жастағы кезең өзгермелі және әр адамда әртүрлі болады, кейде түрлі уайымдар болады. Басқаша айтқанда, орта жастың адамдары стрестің денелік және әлеуметтік әсер етудің нәтижесінде, өседі.

Карл Густаф Юнг ең бірінші теоретик болған, адамның өмірінің екінші жартысына ерекше көңіл бөлді, оның ойынша бұл жастағы адамдар өздерінің қажеттіліктерін табудың алдында болады және өздерінің мәндерінің бар екендерін ақтайды. Келешекте ересектердің дамуының әртүрлі моделі жалғасты, сызылған үлкен қиындықтарды, өмірдің орта және кеш кезеңімен бірге жүреді.

Эриксонның келісімінше өмірдің бұл кезеңіндегі адамдардың маңызды мәселесі – генеративтілікке көшу. Эриксонның ойынша генеративтіліктің кезеңінде адамдар 3 облысқа әсер етеді: Проективті, келер ұрпақтың қалауын тудырып қанағаттандыру; проективтіде жұмысты интегралдап және отбасылық өмірді және жаңа ұрпақты келтіру; креактивтілік облысында, мәдени потенциалдың мағынасын кең түрде түсіну. Жалпы әлеуметтік әрекет балаларды өсіру процесінде және олардың сүйікті адамдарын бағуда ерлердегі сияқты әйелдерде де генеративтілік арқылы көрінуі мүмкін. Көпшілік ересектерге генеративтілік, соның ішінде отбасылық және профессионалды көптеген ролдер арқылы көрінеді.

Хэйвингхерсттің моделі орта жасқа қатысты, Эриксонның моделіне жақын. Олардың екеуіде басқа адамдармен күрделі қарым- қатынасқа өте үлкен мән береді, және жеке өмірінде көптеген өзгерістеріне бейімделуі.

Эриксон мен Р. Пекомның даму теориясы.Эриксонның ойынша, адамның даму процесі 8 стадияға бөлінеді: Алғашқы 6-уын біз қарастырдық, қазір 7-ші стадияға толық тоқталамыз. Әрбір адам әртүрлі толып жатқан қиындықтар кездестіреді. Роджер Пек адам өмірінің 2-ші жартысы туралы Эриксонның салған картинасын кеңейту өзінің басты тапсырмасы деп санады.

Пек Эриксонды өзінің өмірдің 8 жасын суреттеуінде балалық шаққа, жасөспірімдік жасқа және ерте есеюге өте көп көңіл бөлген, деп санады. Дамудың 6 қиындығы базальды сену , сенбеуге қарсы, ұқсастық рольдерді алуға қарсы және жақындық айыруға қарсы- өзіне өзіне маңызды қайшылықтарды әкеледі, әрбір адам өмірінің ерте кезеңінде рұқсат етуге міндетті. Пектің ойынша, орта жаста өте көп қиындықтар және тапсырмалар көрінеді, 2 сатыға орналастыру мүмкін емес: генеративтілік стагнацияға қарсы және кеш орта жастағы оймен артқа қарайды, өміріндегі оқиғаларды есіне түсіреді, және оларды сынмен бағалайды.

Бұл жастағы бұрынғы қиындықтар және оларды шешетін мүмкіндіктер уақытымен қайта шығады, әсіресе стресс және өзгеріс кезеңі. Күтпеген аурулар, мысалы инфаркт мынаған әкелуі мүмкін, адамға автономияны және тәуелділікті қайтадан шешуге тура келеді.Серігінің қайтыс болуы жарының жақындасуды қалауын қайтадан маңызды етуі мүмкін. Өмірде кез келген бейімделу қайта қарауды жіне бұрынғы шешілген қиындықтарды қайта бағалауды қалайды. Эриксонның ойынша, өмірдің маңызды жағдайлары, күйеуінің немесе әйелінің қайтыс болуы адам өміріне түпкілікті өзгерістер әкеледі, ол 1-ші базальды сенуге қайта оралады автономиялық ынта, ұқсастық және жақындық жіне осыдан кейін кемелділік генеративтілігіне қол жеткізеді.Ересектік өмірдің спецификалық өмірлік тапсырмаларын оқуға тырысқан Пек, ересек адамның 7 проблемасын немесе жанжалды атап көрсетті.Алғашқы 4 проблема орта жаста ерекше мағына береді, қалған 3- уі кемелділік жылдарында маңызды болады, бірақта жеке тұлғалар олармен өмірінің ортасынан бастап соқтығысады.

Эриксонның стадиясында Пектің бірде- бір проблемасы орта немесе қарттық жаспен шектелмейді. Өмірінің басында қабылданған шешімдер, кірпіштер ролінде шығады, ересек адамның әрекеттері орналасады, ал орта жастағы адамдар проблемаларын шешуді қарттыққа дейін бастайды. Зерттеулер көрсеткендей 50-ден 60 жасқа дейінгі кезең түзетуге қиын болып табылады және адам қалған өмірін қалай өткізетінін осыдан анықтауға болады.

№ 14 дәріс