Жас ұрпақты тәрбиелеудегі ұлттық ойындардың РӨлі мен мәНІ

Тәрбиенің мақсаты адам бойында ізгілік, инабаттылық қасиеттерін және тіршілікке қажетті дағдылар қалыптастыру болып табылады.

Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған.

Осындай аса құнды мәдени игіліктердің бірі – ұлт ойындары. Бүгінде ойынды халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп ойынның аталып жүруі де жайдан-жай емес.

Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алап қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері – болашақ ел қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайраткері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы – ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.

Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.

Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке, т.б. ғана тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуге де пайдасын тигізеді.

Манашұлы Тұяқбай жырында:

«Балалармен ойнайды,

Ойнап жүріп ол бала

Кеудеге ақыл ойлайды», – деп түйіндейді.

Мұндай мысалдарды халық ауыз әдебиетінен көптеп келтіруге болады. Бұдан көретініміз ойын тек көңіл көтеру мен ермек үшін жасалмаған, қайта белгілі бір халықтың әлеуметтік-экономикалық дамудың төменгі сатысында тұрған кезінде, жазу өнері әлі дамымаған, оқу орны болмаған кезде, өз ұрпақтарын өмірге әзірлеу мүмкіншіліктерін пайдаланатын бірден-бір тәрбелік іс-әрекет қызметін атқарған. Сонымен бірге ойын сол халықтың өзінің ішкі байланысын ғана емес, басқа халықтармен де ұлтаралық қатынастарының негізін қалаған. Ойынға жиналатын орын халықтың сан алуан өнерінің де сарапқа түсетін жері болған. Сөйтіп, ол ғасырлар бойы қоғамдық тәрбиенің баға жетпес жемісті қызметін атқарған.

Қазақтың ұлттық ойындарының қоғамдық және әлеуметтік маңызы зор. Себебі, ұлттық ойындар қазақ халқының ежелгі мәдениеті мен өнерінің де ешкімнен кем болмағанын байқатады. Ата – бабаларымыз ұлттық ойындар арқылы ұрпақтың мықты әрі жігерлі болып өсуіне ықпал етіп, олардың береке – бірлігі мен ынтымағын жарастырып отырған.шындығына келсек, өмір сүруімізде ұлттық ойындардың атқаратын міндеті айрықша. Басқаны былай қойғанда, әр ұлттық ойын оған қатысушыны өмір сүруге бейімдеп қана қоймай, қиындықтан қорықпай, оған қарсы тұра білуге үйретеді.

Бір ойын шеберлік пен ептілікке, енді біреуі талғампаздыққа, енді бірі қиын қыстау кезеңде тез шешім қабылдап, оңтайлы жол табуға баулиды. Оның үстіне ұлттық ойындардан спорт пен патриоттық тәрбие айқын аңғарылады. Қазақтың ұлттық ойындары болып саналатын тоғызқұмалақ, жамбы ату, аударыспақ, хан дойбысы сынды түрлі дәрежедегі спорттық сайыстарға қысылмай қоссақ, ештеңеден ұтылмаймыз. Мәселен жамбы ату бүгінгі күніолимпиадалық ойындардағы спорт санатына енген биатлоннан еш кем емес. Тек біздің тиісті орындар осы сынды ұлттық спорттық ойындарымыздың мән – мағынасын терең түсініп, оны шетелдіктерге дұрыс жеткізу керек деп ойлаймын.

Ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мың жылдықта - ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің қоғамымыздағы ұлттық ойындардың негізгі, шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қарекеттерінен бастау алады. Бұлардың көбісі мал шаруашылығына , аңшылыққа, жаугершілікке негізделген.

Қазақ халқының өмірде болып жатқан сан қилы оқиғаларды бастан аяқ баяндап беретін ғасырлар бойы бірге жасасып келген әдет-ғұрып ойындары бар. Қазақ халқының ұлттық ойындары көпшілік жағдайда үлкен тойларда, мерекелерде, думандарда ойналатын болған.

Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар.

Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдылықты, шапшаңдылықты, ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомдалып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғарғы принцптеріне негізделген.

Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, күрес, теңге алу, қыз қуу, алтыбақан, жамбы ату, асық ойнау, тоғызқұмалақ т.б.спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік маңызға да ие болды.

Малға байланысты ойын түрлері:

• 
  Көкпар
  

«Зұлымдық атаулының аты өшсін» деген сеніммен қара ешкі сойылып додаға салынады. Ойынның тәртібі мынандай: көкпаршылар алаңды айнала тұрады да, қолында көкпары бар төреші алаң ортасына серкешті тастап, «баста» деген әмір берсе, даяр тұрған жігіттер лап қойып, ептісі іліп алады. Оны белгілеген межеге, не сыйлы бір үйге апарады. Ол үйде де қарымтада қарап қалмай, жігіттерді риза етуге тырысады.

• 
  Қыз қуу
  

• 
  Асық ойыны
  

Ойын ережесі: Көнге барлық ойыншы бір-бірден асық тігеді. Содан соң бір бала ойыншылардың кім-кімнен кейін ойнау керек екен кезектерін анықтау үшін басқалардың сақасын жинап алып иіреді. Иірген кезде алшы түскен сақаның иесі-бірінші, тәйке түскеннің иесі-екінші, бүк түскендікі-үшінші, шік түскендікі-төртінші болады.

• 
  Алтыбақан ойыны
  

• 
  Тоғызқұмалақ
  

• 
  Сақина салу ойыны
  

• 
  Арқан тартыс ойыны
  

• 
  Аударыспақ ойыны
  

• 
  Қол күрес ойыны
  

• 
  тоғызқұмалақ
  
• 
  қол күрес
  
• 
  асық ойыны
  

Колледж базасында ұлттық ойындар тек Наурыз мерекесінде ғана ойнатылады. Көптеген атаулы күндерге орай көбіне футбол, волейбол, баскетбол ойындары ұйымдастырылады. Ал, сол ойындардың орнына неге ұлттық ойындарды ұйымдастыруды дәстүрге айналдырмасқа?!

Ең бастысы, өзге ұлтқа өзеуремей, өзіміздің ұлттық төл ойындарымыздың беделін көтере білсек болғаны.

В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда «Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірімен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты». Қорыта айтқанда, ұлттық ойындар – ата-бабамыздан бізге келіп жеткен, өткен мен бүгінді байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмыста пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуде пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді. Сонымен қатар ойын – тыныс кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиял мен қанат бітіретін ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы демекпін.

Сонау ғасырлар қойнауынан жаңа заманға сол қалпында жеткен ұлттық ойындарымызды өзіміз түгендемесек, кім түгендейді? Тәрбиелік мәні зор ұлттық ойындарымызды бүгінгі ұрпақтың бойына сіңіру жолында барлығымыз бір кісідей еңбек етейік. Сонда ғана болашақ ұрпақ ұлт тамырынан ажырамайды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Құрманбаева С.К. Ұлттық ойындардың бүгіні мен келешегі / Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004.

2. Несіпбаев Б.К. Ұлт мәдениеті мен өнері / Білім. - Алматы, 2003.

3. Атабаев А.С. Ұлттық ойындар - халық мұрасы /Ұлт тағылымы. – Алматы, 2006.

4. Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты / Ана тілі. - Алматы 1995.

5. Сағындықов Е. Қазақтың ұлттық ойындары / Оқулық. - Алматы, 1991.

6. Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары / Оқулық. - Алматы, 1994.

7. Сыныптағы тәрбие /республикалық ғылыми - әдістемелік журнал - №4, 2012жыл

3. 
   ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР ТУРАЛЫ ӨЗ ІС – ТӘЖІРИБЕМНЕН