Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышының жасалу жолдары мен сұрақтарының кестесі
р/с
|
Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы
|
Баяндауышының тұлғалық белгісі
|
Бағыныңқы сыңарына қойылатын сұрақтар
|
1
|
Есімше
|
-ған/ген, -қан/кен+
-да/де, -та/те,-нда/нде
|
Қашан?
|
2
|
Есімше
|
-ған/ген, -қан/кен+
-ша/ше
|
Қашан?
|
3
|
Есімше
|
-ған/ген,-қан/кен+ соң, кейін, сайын, бері, шейін
|
Қашан?
|
4
|
Есімше
|
-ған/ген,
-қан/кен+кезде, шақта, уақытта
|
Қай кезде? Қашан? Қай уақытта? Қай шақта?
|
5
|
Көсемше
|
-қалы/келі, -ғалы/гелі
|
Қашан?
|
6
|
Етістік
|
-са/се, -ысымен/ісімен
|
Қашан?
|
4. Себеп бағыныңқы сабақтас. Бағыныңқысы басыңқыдағы айтылған ойдың себебін білдіреді. Мысалы, Қожық Көкшетау оязына қарайтын жерде отырғандықтан, Есенейдің қолына түспей кетті. Осы құрмалас сөйлемдегі Қожық Көкшетау оязына қарайтын жерде отырғандықтан деген алғашқы сөйлем Есенейдің қолына түспей кетті деген екінші сөйлемнің себебін білдіріп тұр.
Себеп бағыныңқы сабақтас неліктен? не себепті? неге? не деп? деген сұрақтарға жауап береді.
Себеп бағыныңқы сабақтастың баяндауыштары төмендегідей жолдармен жасалады:
1. Есімшенің өткен шақ формасына -дықтан/діктен қосымшасының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы, Есі шыққан керуен аты жүре алмағандықтан, (неліктен?) айқай салып қашып еді.
2. Есімшенің өткен шақ формасына соң шылауының тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, Халі ауыр болған соң, (неге?) арнаулы ауруханаға жатқызған-ды.
3. Көсемшенің -й жұрнағына біткен болымсыз түрінен жасалады. Мысалы, Қалада қона қоятын ағайын-туған болмай, (не себепті?) қысыла-қысыла жатаққа келдім.
4. Ашық райлы етістікке деп көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, Үйдегілерді оятып алмайын деп, (не деп?) аяғының ұшынан басып өз бөлмесіне өтті.
Себеп бағыныңқы сабақтас құрмаластың жай сөйлемдерінің арасына үтір қойылады.
Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышының жасалу жолдары мен сұрақтарының кестесі
р/с
|
Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы
|
Баяндауышының тұлғалық белгісі
|
Бағыныңқы сыңарына қойылатын сұрақтар
|
1
|
Өткен шақ есімше
|
-ған/ген, -қан/кен +
-дықтан/діктен
|
Неліктен? Не себепті?
|
2
|
Өткен шақ есімше және шылау
|
-ған/ген, -қан/кен және соң шылауы
|
Неге? Неліктен?
|
3
|
Болымсыз етістік және көсемше
|
-ма/ме, ба/бе, па/пе+-й
|
Неліктен? Не себепті?
|
4
|
Ашық райлы етістік және көмекші етістік
|
ашық рай+деп
|
Не деп? Неліктен? Не себепті?
|
Достарыңызбен бөлісу: |
