Жертөледегі жазу
жүктеу/скачать 5,73 Mb.
|
| АЛТЫНШЫ ТАРАУ
ЖАР БАСЫНДА ЖАЛҒЫЗ ҮЙ 1 Даладан жадырап кiрген көтерiңкi көңiлiн үй iшiндегi үйездеген сызды көлеңке мен жабырқау күйкi көрiнiс су сепкендей басты: бұрышта биiктетiп салған жастыққа арқасын сүйеп отырған әкесi ескi шапанмен басын бүркеп алып, күрк-күрк жөтеледi. Үйдiң iшi көк тұман. Босағадағы күжiрейген күйлеш-күйлеш пештiң аузынан шалықтап түтiн қайтып жатыр. Апасы байқұс жасаураған көзiн жаулығының ұшымен сүртiп қойып, күйбiң-күйбiң: – Көмiрi көмiр емес – топырақ, қараң қалғырдың. Бекер салған екенмiн. Ендiгi пiсiп қалатын едi!.. – деп шыр-пыры шығып қазанның ағаш қақпағын бiр ашып, бiр жабады. Бұның аяқ басқан дыбысын естiп көкесi басын көтерiп алды: – Әй, бәйбiше, андағы тамағыңның пiсетiн түрi бар ма? Әзизжан жолынан қалып қоймасын. Қашпақ болсаң – зымыра деген. – Түсiңнен шошып ояндың ба, не болды саған, бейшара-ау, таң атпай тықақтап. Баланы қуғандай болдың ғой, тiптi. Бүгiн болмаса, ертең кетер. Бiр күн де болса, қасымда болсын қарағым! – Жаныңда болғанда емшегiңдi емiзiп тербеп отырайын деп пе едiң? Екеумiздiң бетiмiзге қарап отырғаннан не бiтiредi, одан да дәрiсiнен қалмасын... Андағың, тулақ салсаң да, ендiгi пiсетiндей болды емес пе! – Жанды алмай қоя тұршы, бәтiрекесi. Iшiне түс дейсiң бе, көмiрi құрғыр бықсып жанбай жатса қайтем! – Е, сен де қартаяйын дегенсiң-ау, байқұс. Қожыраған әйелдiң оты жанбайды; ылжыраған еркектiң аты желмейдi... – Көкесi сақалы көкке шаншылып тұншыға бiр жөтелiп алды да: – Кел, отыр, – деп бұған қасынан орын нұсқады. Әзиз-Сұлтан тiзе түйiстiре құрақ көрпе үстiне малдас құрды. Көкесi үнсiз. Әлдене айтатындай түйiлiп отыр. – Балам, – дедi бiраздан соң дауысы басқаша бiр мақаммен қоңырланып, – түсте көргенiң кеште жоқ, тағдыр шiркiнге көз жетпейдi ғой. Жас өле ме, кәрi өле ме, ауру өле ме, сау өле ме – ол тек Алланың қолындағы iс. Әйтсе де қалтылдаған кәрi мен төсек тартқан науқастың бiр аяғы – жерде, бiр аяғы – көрде. Бiр уақ о дүниенiң де қамын ойлап қойған жөн... – Ой, көке, жамандық шақырып қайдағы о дүниенi айтып отырсыз. Амандық болса, әлi-ақ сауығып кетесiз!.. – деп Әзиз-Сұлтан жүрек қалтыратқан суық сөздi естiгiсi келмей ат-тонын ала қашпақ болып едi: – Жоқ, айналайын, сөзiмдi бөлме! – деп көкесi тоқтатып тастады. – Өлгiсi кеп отырған мен жоқ, қаперiңде жүрсiн деген әңгiме ғой. Ендi қайтып келгенiңше нендей күйдi бастан кешерiмiздi бiр Құдайдың өзi бiледi, зердем айқын, тiл-аузым барда айтып қояйын. Бұны менiң өсиет сөзiм деп ұқ. Ертең олай-бұлай боп кетсем, қадари-халдерiңше мiндет-рәсiмiн атқарып, қара жердiң қойнына тапсырарсыңдар. Қазақтың мал шашпа дарақы мiнезiне салынып, арттағы бала-шағаны несiбесiнен айырмаңдар. Өлiге бiр ауыз құран – сауап; ықылас-көңiл – иман. Осы күнде жұрт бейiт салуды бәсекеге айналдырып алды ғой. Әлi келсiн-келмесiн тыраштанып, қыштан өрiп, алтынмен әлемiштеп күмбез соғуға әуес. Арақтан өлген алқашқа дейiн әспеттеп ханның мазарын салып жатқандары. Маған өйтiп әуре болмаңдар. Тiрлiгiмде көрмеген сән-салтанаттың өлгенде не керегi бар. Маған тiптi қызыл кiрпiш те шығындама, өздерiң құйған қам кесектен биiктiгi омырау соғатындай-ақ төрт құлақты қорған тұрғызсаңдар жетедi, мал тұяғы таптамайтындай болса болғаны. Адамның жан-рухы ғана мәңгiлiк, тәнi топырақтан жаралып, топыраққа айналады. Басымдағы белгi мәңгi өшпей жер бетiнде тұра берсiн деу де күпiршiлiк. Бұрынғылар неге аруақтардың басына құран оқи барғанда «топырағы жеңiл болсын!» деп қабырден бiр уыс топырақ алып жерге шашып жатады? Оның мәнiсi – аруақтың жатқан жерi тегiстелiп, арттағы тiршiлiкке орын берсiн деген ишара. Менiң соңымдағы қалатын белгi – сендерсiңдер. Береке-бiрлiктерiң жарасып, жақсы атаның баласы аталған сайын қара жердiң астында жатып мен де бiр аунап түсемiн. Ал, ат шығарып, сүйек сындырсаңдар, ел: «Е, бәсе, әкесi мал соңында салпақтап өткен жаман қойшы едi, одан қайбiр жетiскен бала тусын!» дейдi. Аруақ күңiренттi деген сол. Саған айтпағанда кiмге айтам, отымның алды, суымның тұнығы – өзiңсiң, қарағым. Алдыңғы түйенiң – жолы ауыр, артқы түйенiң – жүгi ауыр, бас көтерер сен болған соң, ендiгi салмақ саған түседi. Қалжыраған анаң мен соңыңнан ерген iнi-қарындастарыңа таяныш бол, торғайдай тозып кетпесiн... «Мына кiсi бiрдеңенi сездi ме» деп секем алып қалған Әзиз-Сұлтан: – Көке-ау, қазiр аттанғалы отырғандай ақтарылдыңыз ғой, тiптi! – дедi үрейдiң уытын бойына дарытқысы келмей қалжыңға бұрып. – Жоқ, шырағым, аманатты ақыл-есiң барда айтып қалған дұрыс. Түтiнге қосылған керосиннiң өткiр иiсiн жаңа сездi, бықсыған пешке керосин құйған-ау, шамасы. Әлгi әзiрде апасы лып етiп сыртқа шығып кетiп едi, шалқалай ашылған есiктен арқасын берiп бүкшиiп кiрiп келе жатыр. Әлдебiр ауыр нәрсенi көтере алмай әлек. Сүйретiп әкеп дүңк еткiзiп босағаға сүйей салғанда байқады: теңкие толған бұның көк брезент жол қапшығы. – Апа-ау, мынауың не? – дедi екi көзi бақырайып. – Бидай қуырып, қолтиiрменге тартып алып ем, талқан ғой. Аузыңның дәмiн алып жүр деп қарынның құрышына кiшкене жент салдым. Екi жiлiк... Қасыңдағы көгенкөздер қолыңа қарайды ғой, үйiнен келдi деп. – «Тескентау» асып барамын ба, оның бәрiн қайтем? – Қара нанға қақтығып жүдеп қаласың, құлыным. Ауырсынсаң, ана екеуi шанамен станцияға жеткiзiп салады. – Алмаймын! – дедi Әзиз-Сұлтан қапшыққа қараған сайын өзiн тонаушыдай сезiнiп.– Кебеженiң түбiн тақырлап салып бергенде, өздерiң не жейсiңдер! – Сөздi қой, балам! – дедi әкесi «айттым – бiттi, кестiм – үзiлдi» өктем үнмен. – Бiздi аяма, ел ортасында өзегiмiз талмас. Бергендi ал, барды тартынбай iшiп-же. Баяғыда байлар жалшы аларда әуелi тамақ берiп сынайтын көрiнедi. Алдындағы асқа жаудай тисе, мiне, мынау жұмысты да жапырып iстейдi деп соны алады екен. Түлкi құрсақ жүрiп оқыған оқу қайбiр көкейге қонсын. Аш өзекте ақыл, ой болмайды... Ал, қарағым. Талғажу қылар тары-талқанын алып кеттi ғой деп, ең болмаса, бес-он күн көңiлiмiз тоқ болады. Поездiң келуiне екi сағаттай-ақ қалды. Станцияға жаяу-жалпылап жетем дегенше қай уақыт. Жайылған дастарқаннан шала-шарпы дәм татты да жолға жиналды. Апасының көзiн ала бере кiлетке сып етiп әлгiнде жол қапшығын жеңiлдетiп алған. Көкесi «қайта айналып келгенше бармын ба, жоқпын ба» деген науқастың боркемiк көңiлiн танытқан жоқ. Бәлки, iшкi толқынысын бiлдiргiсi келмей, алысқа аттанып бара жатқанда көңiлiне қаяу түсiрiп жабырқатпайын деп қасарысқаны шығар, сабырлы, салқын қоштасты. Бетiнен иiскеп, арқасынан қақты да, «жолың болсын, қарғам!» деп, үн-түнсiз отырып қалды. Апасы тысқа ере шықты. Ескендiр көрiнбейдi. Ережеп жал қидың қалқасында балтаның шүйдесiмен дүңк-дүңк ұрып қи ұсатып жатыр екен. – Әй, жiгiт, мен кеттiм! – деп едi, алақанын жүре қаққыштап, асықпай келiп қып-қызыл боп домбыққан қолын ұсынды: – Сау тұрыңыз! – күстенiп, шыт-шыт жарылған қолы егеудей. Бауырына тартып сүймек болып едi, бетiн алып қашып жақындатар емес – кiшкентай болғысы келмедi. Апасы екi бетiнен алма-кезек сүйiп, құшағынан босатпай ұзақ қысты. «Қасымда сүйенiш жоқ, ауру шал, жас баламен жалғыз қалып барамын» деп алдағы күнiн ойлап қамыққаны ма, қажыған, мұңлы жанары тұңғиық тартып жасаурап тұр. Қабағының асты көлеңкеленiп, сопақша, ақсары жүзiндегi әжiм қалыңдап жалғыз-ақ сәтте он жасқа қартайып шыға келдi. Ап-арық, қушиған иығындағы сөлбiрейген қырық жамау, бомази қоңыр халат жыртық көңiлiн одан сайын жүдете түскендей. Қобырап шыққан бiр уыс қара шашын жаулығының астына тыққыштап, қолының сыртымен көзiн сүрттi: – Аллаға аманат, құлыным!.. Әзиз-Сұлтан көмейiне кептелген өксiктi сездiргiсi келмей: – Жақсы, апа! Қош! – дедi де жалт бұрылып жүре бердi. Арқан бойы ұзаған жоқ, апасының ышқынған дауысы соңынан қуып жеттi: – Әзизжан! Жалт қараса, қанатын жайып, жүгiре басып ентелеп келедi. Жеткен бойда, жүз жыл көрмегендей бас салып, құшақтай алды. Әзиз-Сұлтан басы зеңiгендей демi бiтiп, үнсiз тұрып қалған. Жұлын-жүйкесi шымырлап, елжiреп барады. Анасының мейiрiмдi құшағына сәби боп тығыла түскiсi келгендей бойын бiр әлсiздiк билеп алған. Бiр шамадан кейiн барып: – Сiзге не болды, апа? – дедi еңсесiн тiктеп. – Бiлмеймiн, құлыным. Жүрегiм бiр түрлi өрекпiп тұрғаны... – Ештеңеге алаң болмаңыз, амандық болса, тағы келем. – Аурумен алысып, өзiңдi жөндеп күте де алмадым, жарығым. Есiмiз шығып кеттi ғой. – Күтетiндей өз үйiме өзiм қонақпын ба? Көкемнiң жанында әлi де бола түссем жөн едi, сабағым қалып барады ғой... – Оқуыңнан қалма, қарағым. Құдайдың жазғаны болар, алаңдама бiзге, – деп сорайып төбесiнен төнiп тұрған бұны қос алақанымен бетiнен қапсыра ұстай еңкейтiп, өксiк араласқан ыстық демiмен шарпи маңдайынан қадалып ұзақ сүйдi. – Бара ғой, жаным, поездан кешiгерсiң. Қыдыр ата жолдасың болсын!.. Әзиз-Сұлтан айтар сөз, ықыласын боталаған көзi арқылы ұқтырып, құмыққан күйi ләм-мимсiз шегiне бердi. Жаңа ғана апасының омырауы желден қорғап, жылытып тұрған көкiрегiн бiр түрлi тiтiрентiп сұп-суық ызғар қарып өттi. Жып-жылы ана құшағынан үзiлiп түсiп, азынаған суық дүниенiң тұңғиығына батып бара жатқандай, үрейлi, жұмбақ сезiм жүрегiн тұтқындап алған. Ана көңiлiндегi толқыныс, жан шымшылаған мазасыз хал ендi бұған ауысқан тәрiздi, әлденеге алаңдап тартыншақтай бередi. Алға аттаған аяғы керi кетiп, жүрiсi өнер емес. Жамау-жамау қос терезесi жылтырап жар басында жапырайған жалғыз үй жабырқай қарап көз алдынан кетпей тұрып алды: «Шынымен менi тастап кетiп барасың ба!» деп мұңайып тұрғандай. Жан құлазытқан жабырқау бiр хал. Жалтақ-жалтақ артына қарайлап келедi. Етегiн жел кеулеген халатының өңiрiн қаусыра ұстап бүрiскен күйi апасы сол орнында селтиiп әлi тұр. Қасында құйрығын қарға көмiп, бiр құлағы едiрейiп, бiр құлағы салбырап апайтөс Ұшар отыр шоқиып. Есiк алдында түртiншектеп жүрген екi бала анда-санда олар да бiр қарап қояды жалт етiп. Тасы мен топырағында табанының iзi қалған сонау бұйрат-бұйрат белдер, тобылғылы сай, өркешiне шығып ойнайтын Түйетас, ескi қора... – бәрi-бәрi: «кетпешi, тоқта!» деп жамырай қол созып жалбарынып тұрғандай. Япыр-ау, бұл не сезiм, бұл не күй! Айлап-жылдап көрмейтiн жыраққа кетiп бара жатқан жоқ қой, неге мұнша толқиды? Неге қимай қиылып қарай бередi айналасына? Алға қарай аттап басқысы жоқ. Әскерге аттанып бара жатқанда да дәл бұлай аласұрып астан-кестен болмап едi ғой көңiлi? Көзiнiң алды ысып, төңiрек су астында қалғандай көлкiп буалдыр тартып кеттi – жанарына iркiлген жас кiрпiгiн қағып қалса, мөлт етiп тамғалы тұр. Қар үстiне етпеттеп құлай кетiп, өксiп-өксiп жылағысы келдi. Ауру әке, жүдеу өңдi шеше мен жаутаңдаған бауырлары алма-кезек көз алдына елестегенде көкiрегiн жалын шарпып одан сайын қыстықты. «Итпiн! Не деген безбүйрек эгоистпiн!» – дедi тiстене сыбырлап. – Әл үстiндегi әкең анау, бар ауыртпалықты жұдырықтай кемпiр мен қарғадай екi баланың әлсiз иығына аударып тастап қалай кетiп барады дәтi шыдап. Оқимын дейдi. Мың жерден ғұлама боп шықса да, аузымен тiстеп жүрiп жеткiзген ата-анасына қиналған сәтiнде қайрылмаған адам кiмнiң көсегесiн көгертпек. Кеудесiндегi жүрек пе, тас па? Қауашағындағы ми ма, су ма? Тiрiсiнде бiр күн рахат көрсетуге жарамаған әке-шешеңе өлгеннен соң күмбез тұрғызып күңiренгенiңнен не пайда?.. Жо-жоқ, бiттi, барысымен ректорға жағдайды айтып, сырттайға ауысады. Көкiрегiнде жылт болса, өзi де бiр жерден жарып шығар. Сырттай оқып-ақ дүниенiң телпегiн терiс айналдырып жүргендер қаншама. Қыстай әке-шешесiне қарайласып, жер аяғы кеңiсiмен үй салуға кiрiседi. Айдаладағы қираған ескi қораны күзетiп жұртта қалған ауру шалдың да артында iлiкке татыр ұрпағы бар екенiн ел көрсiн! Жел жағыңнан жүрiп кетсе сасық демi тұншықтыратын ала көз ағайынға ерегескенде «паh, шiркiн, мынау кiмнiң үйi!» дегiзетiндей етiп, ауылдың қақ ортасынан хан сарайын тұрғызады. «Әуп» деп бiлек сыбанып кiрiсiп кетсе, тiзгiн ұшынан iлiп әкетер туыс-туған, жора-жолдас жеткiлiктi. Бiр-ақ жазда етек-жеңiн дөңгелетiп тастар. Сонан соң... сонан соң үйленедi, өзiнiң аңсап тапқан аяулысы, ақ сәулесi Сәбираға!.. 2 Көз алдына Сәбира елестегенде, үңiрейген ескi қора, жадау тiрлiк, жабырқау көрiнiстiң бәрi бiр қырдың астында қалып, алдынан жарқ етiп жарқын дүниенiң есiгi ашылғандай болды. Жан сарайын жадыратып, ала-құйын қуанышқа толтырып бiр шапағатты нұр шарпып өттi. ...Әне, ғашық жарының ақсүйрiк саусағын кеудесiне аялай қысып, тықырши күткен қалың топқа қарай аяңдап келедi. Осы күнге жеткiзген тәңiрге екеуi де шексiз риза. Табандары жерде, көңiлдерi көкте. Бiр-бiрiне наздана еркелеп, жұптары жарасқан қос аққу махаббат аспанында қалықтап келедi. Сәбираның басында үкiлi сәукеле, үстiнде қынама бел қызыл бешпент пен етегi малынған желбiреуiк ақ көйлек. Тоқпақтай-тоқпақтай қос бұрымы шолпысы сыңғырлап қылтасын қағады. Құдды бiр ертегiден шыға келген перiште дерсiң. Бетiн көлегейлеген ақ жiбек перденiң қиығынан нұр шүпiлдеген тостағандай жанарын төңкерiп бұған жәудiрей наздана қарап қояды. Төбелерiнен шашу жауып жатыр. Жерге топ-топ түскен бауырсақ-кәмпиттi жапырлай терiп үлкен-кiшi ию-қию. Екi жаққа жарыла тiзiлген қыз-жiгiттер «Жар-жар» айтып бола бергенде, екi иығын жұлып жеген өткiр көз, қағылез қара жiгiт үкiлi домбырасын әуелете қағып-қағып жiберiп «Беташарды» бастап кеттi. «Пәленшеге бiр сәлем!» деген сайын Сәбира шолпысы сыңғыр етiп, оң тiзесiн бүгiп тағзым етедi. Мiне, көкесi мен апасы келiнiнiң маңдайынан сүйiп, ақ батасын берiп жатыр. Апасы мойнынан тас құшақтап айрылар емес. «Өлгенде көрген қызығым!» деп кемсең-кемсең етедi. Кiрпiгiнен мөлт-мөлт үзiлген ыстық тамшы бетiндегi сай-сай әжiмдi қуалап жосып барады. Қуанудың, шаттанудың не екенiн ұмытқан кәрi жүрек осыншалық бақытқа сенер-сенбесiн бiлмей егiлiп, есеңгiреп тұр. Той тарқап, келiмдi-кетiмдi кiсi аяғы басылған соң, үй-iшi боп өздерi оңаша қалады. Үлкен, дөңгелек үстел басында шүңкiлдесiп таңертеңгi шайға отыр. Қақ төрде көкесi, оң тiзесiн баса апасы жайғасқан, буындарын сарсу ұстап баржиған, еңбекқор, жуан қолдары сылқ түсiп тiзесiнiң үстiнде тыныстап жатыр. Екi иiнiнен дем алып ысылдаған жуан қарын сары самаурынның ендiгi иесi – Сәбира. Қол созған сайын аппақ бiлегi жарқ етiп жағалата шыны ұсынады. Дастархан жасап, шай құю – жаңа түскен келiн үшiн үлкен сын, ата-енемнiң көңiлiнен шықпай қалам ба деп қобалжу да жоқ емес. Бетiнiң ұшы албырап, жаудыраған жанарында үркек ұшқын лыпыл қағады. Дастархан басында емен-жарқын шүйiркелескен бауыр-қарындас. Тату жүрек, қуанышқа ынтық көңiлмен болмашыны әңгiмелеп мәз болысады. Құс жастықты шынтақтаған әке жан қинаған ауруын ұмытқандай, «Иә, жасаған, бергенiңе шүкiр!» деп сақалын саумалап қояды. Жан бiткендi жадыратып, зат бiткендi жайнатып үй iшiн бiр сиқырлы сәуле кезiп жүр... Мiне, басында үйi, қасында сүйген жары. Ата-анасының ақ сүтiн ақтап рахат көрсеттi. Бауырларының жүзiнде қуаныш ойнайды. Осыдан артық не бақыт, не байлық керек!.. Өз қиялына өзi мас боп шалықтап келе жатқан Әзиз-Сұлтан кенет бүгiн Сәбираның туған күнi екенi есiне түскенi сол, оқ тиген құстай шарықтаған биiгiнен топ етiп жерге құлап түстi. Көз алдындағы сәулелi сурет быт-шыт күйреп, iзден адасқан жолаушыдай аңылжыған қарлы далаға аңыра қарап тұрып қалған. Бүгiн – Сәбираның туған күнi. Он сегiзге толады! Қалайша ұмытты, не қара басты? Өлсiн-тiрiлсiн, бүгiннен қалмай жетуi керек Алматыға! Келесi сәтте жолқапшығын арқасына асынған ықшам киiмдi сидам жiгiт серең-серең етiп тақтақ жолдың бойымен жүгiре басып дедек қағып келе жатқанын өзi де бiлген жоқ. Түтiнi көк аспанды күйелеп Батыстан Шығысқа қарай жүйткiген бос товарняк ирелеңдеген алып жыландай кеңiстiктi кемiрiп үңгiп барады... жүктеу/скачать 5,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|