Жертөледегі жазу
жүктеу/скачать 5,73 Mb.
|
| ЖЕТІНШІ ТАРАУ
ОПЫҚ 1 Димекең бүгiн де әдеттегiсiндей ерте оянды. Мазасыз ойлармен арпалысып, түннiң бiр уағында әзер көзi iлiнген, сонда да үйреншiктi мезгiлiнде ұйқысы шәйiдей ашылды. “Оу, қайда асығамын, пенсионер емеспiн бе! – дедi iшiнен өзiн-өзi мысқылдай жымиып. – Ең болмаса, бiрiншi күнi рахатын көрейiн де!” Бұрынғыдай жастық қайрат жоқ, шау тартқанда ауыр жұмыстан қажып, тән салығып, еңсең басылып, кейде таңертең орныңнан әзер тұрасың. Сондай да: “Шiркiн-ай, пенсияға шығып, бас бостандығың өзiңде, еркiн демалатын күн қашан болар екен?” деп армандайтын. Мiне, еркiндiгi өзiнде. Бiрақ алаңсыз жан тыныштығына да үйрену керек. Үй iшi әлi алакеуiм. Қабырғамен астасқан көгiлжiм, жұқа перденiң сыртынан бозамықтанып әлсiз жарық сыздықтайды. Айнала тым-тырс. Анда-санда таңдайын талмап, тәттi ұйқы құшағында жатқан бәйбiшесiнiң бiр қалыпты жеңiл тыныстағаны ғана естiледi. Димекең алақандарын желкесiне айқастырып, шалқалаған күйi көзiн жұмды. Қимылсыз бiраз жатты. Бәрiбiр ұйқысы келер емес. Бәйбiшесiн оятып алмайын деп орнынан еппен түрегелдi. Жуынып, таранып мұнтаздай болып өзiнiң жұмыс кабинетiне келген. Кiшiгiрiм залға бергiсiз, кең, шаршы бөлме. Басы артық мүлiк жоқ: төрде, терезеге бiр қырын қойылған ұзын, жылтыр бет қоңыр емен жазу столы, биiк арқа емен орындық; кiреберiс оң қапталда кең қанат, айналмалы, қара былғары кресло. Екi қолын арқасына айқастыра, қапсағай зор денесi сәл еңкiш тартып, баяу басқан күйi кiтап сөресiнiң алдына келiп тоқтады. Бiр қабырғаны тұтас алып жатыр. Тақырып бойынша рет-ретiмен қойылған. Даналық тұнған, сиқырлы тылсым әлем. Бiр жарым, екi мыңдай ма екен? Көбiн әлi оқыған жоқ. Көңiл ынтыққанмен мұрса болды ма? Ендiгi жерде, Құдай қаласа, ермегiнiң үлкенi осыларды оқу болар. Тек жүйелеп, ретке келтiрiп алу керек. Орта тұстағы бiр қатар түгелiмен қазақ әдебиетi: Абай, Әуезов, Олжас... Өкшесiн сәл көтере қолын созып, Абайдың көне тартқан қоңырқай томдығын алды. Елу жетiншi жылы шыққан, шағын кiтап. Әкесi марқұм аса дiндар адам едi. Ғылым, бiлiмге де жетiк. Өмiрi бес уақыт намазын қаза қылған емес. “Балаларыма қырсығым тимесiн, бiреу сөз қылмасын” деп елге көрiнбей жасырын оқитын. Қолынан Құран-Кәрим мен Абайдың кiтабы түспейтiн. Араб қарпiмен басылған жалпақ қоңыр кiтап. Мұқабасын газетпен қаптап алатын. “Жарықтығым-ай, өзiңде айтылмаған сөз қалмаған ғой! – дейтiн таңдайын қағып. – Дүнияның бар даналық-хикматы алақандай кiтапқа қалай сиып кеткен?” Әкесiнiң Абайға деген шексiз сүйiспеншiлiгi бұған да бала кезiнен жұққан. Мың қайталап оқыған шығар. Ешбiр жалыққан емес. Көңiлi жабырқаса да, асқақтап мейiрленсе де осы қоңыр кiтапты парақтайды. Күн көзiне ұстаған санқырлы гауһар жарқ-жұрқ мың құбылып, жүрегiңдi сиқырлайды. Сүңгiген сайын тереңдеп тұңғиығына тартады, өрмелеген сайын биiктеп асқақтай түседi. Сырына жету, жұмбағын шешу әсте мүмкiн бе? Мұздай қарып, оттай шарпып көкiрегiңдi алақұйын шайқаған бiр құдырет. Адамға тән көңiл-күй, жүрек лүпiлiнiң күллi дiрiлi осында. Толқымай, тебiренбей оқи аласың ба бiр бетiн? Димекең қоңыр кiтапты кеудесiне басты. Ашқан жоқ. Ашып қайтедi, әр жолы көкiрегiнде сайрап тұрса. “Өмiр жолы – тар соқпақ, бiр иген жақ, Иiлтiп, екi басын ұстаған Хақ. Имек жолда тиянақ, тегiстiк жоқ, Құлап кетпе, тура шық, көзiңе бақ!..” “Сүйенген, сенген дәурен жалған болса, Жалғаны жоқ бiр тәңiрiм, кеңшiлiк қыл!..” “Адам ғапыл дүниенi дер “менiкi” “Менiкi” деп жүргеннiң бәрi оныкi. Тән қалып, мал да қалып жан кеткенде, Сонда ойла, болады не сенiкi?..” “Адамзат – бүгiн адам, ертең – топырақ, Бүгiнгi өмiр жарқылдап алдар бiрақ. Ертең өзiң қайдасың, бiлемiсiң, Өлмек үшiн туғансың, ойла, шырақ!..” “... Өлдi деуге сия ма, ойлаңдаршы, Өлмей-тұғын артына сөз қалдырған?!..” Димекең Абайды көкiрегiне басқан күйi сабырлы оймен жүзiне мұң ұялап, қасындағы күрпiлдек креслоға бар салмағымен сылқ етiп отыра кеттi. “Қасиетiңнен айналайын Абайды тәубаңа келiп тазарып тұру үшiн, ең болмаса аптасына бiр рет оқып тұру ләзiм шығар,– дедi iшiнен күбiрлей. – Данышпан атамда арман бар ма екен? Артына өлмейтұғын сөз қалдырды. Ал, мен ше?” Отыз жыл ел тiзгiнiн ұстады. Қазақта ғана емес, совет одағындағы иiсi түрiк, мұсылман баласында ешкiмнiң қолы жетпеген биiк мансапқа көтерiлдi. Саяси Бюроның мүшесi болды, яки алып империяның санаулы көсемдерiнiң бiрi деген сөз. Сонда не тындырды? Үлгi, өнеге болардай, кейiнгi ұрпақтың аузында жүретiндей артында не қалдырды? “Барлық салада артта қалған мешеу республиканы елу миллион мал басы бар, жылына миллиард пұт астық беретiн, өнеркәсiбi дамыған, ғылым мен мәдениетi шарықтаған қуатты елге айналдырдыңыз. Көркейген Советтiк Қазақстан – Сiздiң төл туындыңыз, творчествоңыз, ертеңгi тарих осылай бағалайды!” дейтiн айналасындағы үзеңгiлестерi. Соған өзi де кәмiл сенетiн. Бiрақ соңғы кезде көңiлi күптi бола бастады. Айдарынан жел есiп тұрғанда, шашбауыңды көтерген жандайшаптардың даңғазасына емексiп, құр өзiңдi алдарқатып келгендейсiң. Бәрi жалған, көз бояу сияқты. Ендiгiлердiң ләмiне сенсең, бiтiрген түгiң жоқ, қайта прогрестiң аяғына тұсау болып, Қазақстанды iрiтiп-шiрiтiп отырған адамның өзi. Марксизм-ленинизм догма емес, iске басшылық, үнемi даму үстiндегi жанды iлiм екенiн түсiнбейтiн, қатып-семiп қалған қасаң ойлы көне партократияның өкiлi, өз тарапынан инициативасы жоқ, қарқынды, жаңа қоғамның талабына қарай икемделуге қабылетсiз... Бас хатшымен екi мәрте оңаша жүздескенде, ұзын сонар сөз сарынынан осы доқты айқын аңғарған. Михаил Сергеевич әдеттегiдей бұлыңғырлатып, бұлталақтатып алыстан орағытып келiп: – “Шынын айтсақ, республика партия ұйымының жұмысына көңiлiмiз толмайды, – деген жалтыраған төбесiндегi қылқан жапырақтай қалы күреңiте бұрқ қызарып. – Идеологиялық жұмысты өз дәрежесiнде жүргiзе алмай отыр. Партияның ұйымдастырушылық, жетекшiлiк рөлi байқалмайды. Шаруашылықтың барлық саласында даму қарқыны төмен. Партияның қоғамды демократияландыру, экономиканы жеделдету жөнiндегi жаңа программасына сай атқарылып жатқан iс тым сылбыр, мардымсыз. Серпiлiс жоқ. Ескi стиль, үйреншiктi сарын. Ең бастысы, идеологиялық көрсоқырлықтан, болмаса кертартпа элементтердiң дем беруiмен коммунистiк моральға жат кеселдi құбылыстар бой көтеруде. Республикада жiкшiлдiк пиғыл өрiс алып, жершiлдiк, ұлтшылдық ауан тамырын тереңге жаюда! – Бас хатшы бастырмалата, екпiндете сөйлеп тоқтағанда, бұл ерiксiз мырс еткен. “Демогогия, бәрi бос байбалам, мұқатып, өш алудың сылтауы” дедi iшiнен. Бас хатшы болғаннан берi Саяси Бюроның мәжiлiстерiнде мұның сөзiн ылғи аяғына дейiн тыңдамай, ортадан киiп кетiп, тоқтатып тастайтын. Шекесi тырсиып, әр сөзiне жиырылып, жек көрiнiшiн ашық бiлдiретiн. Қисыны келсiн-келмесiн тиiсiп, қыжыртып алуға құмар. “Ескi гвардиямен” қаны қас. Екi жылдың iшiнде бәрiн қуып, бықпырт тигендей қылды. Қазiр шошайып қалған үш-төртеуi ғана. Олардың күндерi де санаулы. Тек бас хатшылыққа кандидатурасын ұсынып, талас-тартыстан сүйреп алып шыққан Громыко ғана әзiрге оң қабағына iлiнiп жүр. Бұның қарсы болғаны рас. Жеңiлтек, қызба, көп сөйлейтiн езбе, мылжыңдығы үшiн қолдамаған. Содан берi бұған өш. Мiне, қазiр де орынсыз жерден iлiк iздеп соқтықпақшы. – “Неге күлесiз?” – Горбачев көзiлдiрiгi суық жалт етiп бетiне тесiрейе қарады. – “Күлмеске лажым жоқ! – дедi бет ашып алуға бекiнген түрмен қатуланып. Қорлауға төзiп қашанғы именшектей бередi. – Сiздiң бұл айтып отырған сындарыңыздың ешқандай негiзi жоқ деп есептеймiн, Михаил Сергеевич. Жалпылама сөз ғана. Бiрiншiден, сiз “шаруашылықтың барлық саласында даму қарқыны төмен” дейсiз. Осы пiкiрдi айту үшiн ең болмаса, өткен жылғы статистикалық есепке қарап алмайсыз ба. Онда барлық көрсеткiш бойынша Қазақстан бiрiншi орында тұр. Бүкiл одақ бойынша ұлттық табыстың тоғыз процентi Қазақстанның үлесiнде. Осыдан артық қандай қарқын керек. – “Чепуха. Бәрi бос сөз, ақталудың керегi жоқ!” – Горбачев тыңдамаймын сөзiңдi дегендей екi қолын серпе, бетiн тыржитып терiс қарады. – “Сiз менi ауыздан қақпаңыз! – дедi бұл түсiн салып. – Сөзiмдi тыңдамайтын болсаңыз, несiне алдыңызға шақырып қабылдап отырсыз? Демократия, демократия дейсiз, демократия осы жерден, Бас хатшының кабинетiнен басталу керек, әйтпесе ол шынында да чепуха, пустой звон, құр жаңғырық!” Бас хатшы болғаннан берi бетiне жан қаратпай өркөкiрек, өктем болып алған Горбачев өз құлағына өзi сенбей аңтарылып отырып қалды. Бiр қызарып, бiр бозарды. Құлағын жымырып, бастерiсi жиырылғанда жалтыраған төбесiндегi бес-алты үлпiлдек қыл төбелескiш әтештiң желке жүнiндей тiкiрейiп кеттi. Сөз таба алмай тыпырлап, булығып барып жұдырығына жөткiрiндi: – “Жарайды, сөйлеңiз!” Бетпақтанып, байбалам салып берекесiздене ме деп күдiктенiп едi, бұлай сылқ етiп, оп-оңай әпiгi басылған соң көңiлi бекiп жайлана түстi. Отыз жыл ел тiзгiнiн ұстағанда талай хатшының алдын көрдi. Әпербақаны да, ызбарлысы да, жымиып отырып жарға итеретiн жымысқысы да болды. Небiр қылкөпiрден өттi ғой. Қорланса да төзетiн: алда өмiр бар, орнымнан түсiп қалам ба деп қаймығып, не де болса бас шұлғып, үндемей құтылуға тырысатын. Ендi сүйегi жұқарды ма, әлде төрiмнен көрiм жақын қалғанда несiне жалтақтаймын, онсыз да пенсияға кетемiн деген сенiм бе, басынан сөз асырмай асауланып отыр. Кеудесiн тiктей орындыққа шалқалап, ашуын баса алмай дегбiрсiзденген Бас хатшыға ажарлана қарады: – “... Екiншiден, ұлтшылдық ауан тамырын тереңге жаюда дегенiңiз мүлдем қисынсыз, – дедi сабырлы үнмен. – Бұл – менiң халқыма, қазақ халқына жабылған жала. Қазақтар ешқашан басқа жұртты жатырқап шетке қаққан емес, бiр қонған құдайы қонаққа қорасындағы жалғыз тоқтысын соя салатын, көршiсiне аузындағысын жырып беретiн аңқылдаған ақ жүрек дархан халық. Соғыс жылдары жер ауып келген қаншама ұлтты бауырына тартты. Ақ қар-көк мұзда аш-жалаңаш дiрдектеген бейбақтарды, ығысып тар лашықтың төрiне шығарды, жылы қабақпен жадырап қара нан, қара шайын бөлiстi. Одан кейiн алып құрылыстар, тың игеруге орай шеттен қаншама адам қоныстанды. Жарты ғасырдан берi қазақ жерiнде ұлтаралық қақтығыс болды дегендi естiп көрдiңiз бе? Жоқ! Осының бәрi қазақ халқының кеңпейiл, даналығы.Тiптi, өздерi несiбеден қағылып, өмiр сүруге қолайсыз, экологиясы нашар шөлейт, құмдақ алқаптарға ығысып қалса да, үйге келген мейманды сыйлап үйренген дағдысымен қыңқ деген емес. Осындай халықты қалай ұлтшыл дейсiз? Менiңше, зерттеушi ғалымдарымыз “Қазақстан – халықтар достығының лабораториясы” деп тегiн айтып жүрмесе керек!” – “Мен халықты кiнәламаймын, – Бас хатшы ендi байсал тартып, салмақтана тiл қатты. Бiлектерiн столдың үстiне айқастыра емiнiп, еңсерiле түстi. – Қазақ халқының қайырымды, дархан жүрек, даналығына ешқандай күмән келтiрмеймiн. Ондай қасиет барлық халықтың бойында бар. Мен бұл жерде республика басшылығындағы солақай, ұлтшылдық тенденцияның жағымсыз көрiнiстерiн айтып отырмын.” – “Аргумент? – дедi бұл ширығып. Зор дененiң салмағына шыдай алмай астындағы емен орындықтың сүйегi сықырлап кеттi. – “Аргумент дейсiз бе? Аргумент жетiп-артылады. Республикада қазақтардың үлес салмағы қырық процентке жетер-жетпес қана. Соған қарамастан облыс, аудан, министрлiк басшыларының басым көпшiлiгi қазақтар. Сондай-ақ жоғарғы оқу орындарының көрсеткiштерiне қараңыз, жетпiс процентке дейiн қазақтар оқиды. Мұндай қисынсыздыққа неге жол берiледi? Республика халқының жартысынан астамын құрайтын орыстардың үлесi қайда? Ұлтшылдық, жiкшiлдiктiң көрiнiсi емей немене бұл? Осыдан артық не аргумент керек Сiзге?” Оң жамбасқа салып, алып ұрғандай Бас хатшы айызы қанып, ендi не дер екенсiң деген сыңаймен мерейлене көз тастады. Бұл сәл iркiлдi. Жанды жерден ұстап отырғаны рас. Кадр саясатында бiраз бұра тартып, тiзеге салып жiберген жерлерi баршылық. Леонид Ильичпен көңiл жақындығын арқаланып, әрi Саяси Бюроның мүшесi деген беделiмен еркiн қимылға көшкен. Москваның ғұзырындағы облыс басшыларының бәрiн өзi тағайындады. Облыс орталықтарында, кейбiр өнеркәсiптiк қалаларда қосымша жоғарғы оқу орындарын, завод-фабрикалардың жанынан техникалық институттардың бөлiмшелерi мен факультеттерiн ашқызып, бiрiншi кезекте жергiлiктi жастардың оқуына мүмкiндiк жасады. Әсiресе Қазақстандағы қой санын елу миллионға жеткiзу туралы қаулыға байланысты жастарды ынталандыру және оларға қамқорлық жасау мақсатымен екi жыл комсомол-жастар бригадасында қой баққан жастарды кез келген жоғарғы оқу орнына емтихансыз алу жөнiнде арнайы үкiметтiң қаулысын шығартты. Нәтижесiнде қазақ балаларының оқуға көптеп түсуiне жол ашылды. Кейбiр зиялылар жолыққанда: “Бұл қалай, Димеке, бүйте берсек, қазақтың бәрiн қойшы қыламыз ғой” дейтiн ренiш бiлдiрiп. Алаңдауы орынды, қой соңында салпақтаған адамның азып-тозатынын кiм бiлмейдi. Бiрақ Орталықтың шешiмi солай болса, не iстейсiң? Есесiне бұлар да қарап отырмай қам жасады. “Надан болмайды, адам болады,–дейтiн бұл күлiп ондайда. – Қой саны елу миллионға жеткенше қай заман. Оған дейiн талай нәрсе өзгередi. Одан да үкiметтiң қаулысын пайдаланып, жастарымыз оқып алуы керек. Қой баққан балаларға кез келген институттың есiгiн ашып қойған жоқпыз ба? Әйтпесе медицина, техникалық институттарға қай қазақтың баласы өз бетiмен түсiп жатыр?” – “Қазақ халқының республикада қырық-ақ процент екенi рас! – Бұл сәл ойланып барып, басын изедi. – Бiрақ өз жерiнде азшылық болып қалғанына қазақ халқы кiнәлi ме? Он үшiншi жылғы санақ бойынша, қазақтың саны бес миллион болған. Түркиядағы халықтың саны да сол мөлшерде екен. Қазiр түрiктер қырық миллионнан асып жығылады. Ал, бiз ше? Жетi миллионға әлi еркiн жете алмай отырмыз. Неге? Өйткенi отыз екiншi жылғы ашаршылықта Сталиндiк солақай саясаттың салдарынан қазақтың үштен екiсi қырылды. Аман қалғанының бiразы шетел ауып босып кеттi. Отан соғысында сайдың тасындай жарты миллион боздағынан тағы айрылды. Ес жиып, еңсе тiктеп, демографиялық өсу жолына түскенi ендi ғана. Сiз, республикада студенттердiң жетпiс процентi қазақ дейсiз. Қазақ тiлiнде мектеп бiтiрген жастар Қазақстанда оқымаған да қайда оқиды? Ұлттық республика болған соң ұлттық кадрлар дайындауға бiрiншi кезекте назар аудару – табиғи құрылыс. Халықтың тiлiн, дәстүрлi өнерiн сақтап өркендетпейiнше, түрi ұлттық, мазмұны социалистiк мәдениетiмiз қалай жасалынбақ?” – “Бiз ұлттық мәдениеттiң өркен жаюына қарсы емеспiз, ұлттық оқшаулануға қарсымыз. Қазақ жастары басқалардың алдын орайтындай алғыр, талапты болса, шетке барып неге түспейдi? Совет одағында кез келген оқу орынының кез келген ұлтқа есiгi ашық.” – “Ол сөз ғана. Кез келген республика, регион қандай мәселеге болмасын өз мүддесi тұрғысынан қарайды. Ол, әрине, өмiр талабы. Бiз жыл сайын Москва, Ленинградтың оқу орындарына жалынып-жалпайып жүрiп үкiмет арқылы лимитпен он-онбес баланы әзер алдыртамыз. Ал, өз бетiмен ауылдан барған бала оның есiгiнен сығалай ала ма?” – “Демек, бiлiм сапасы төмен деген сөз. Республикада оқыту iсi дұрыс жолға қойылмаған!” – “Бұл жағынан кемшiлiктер бар екенi рас. Республика халқының жартысынан көбi ауыл-қыстақта тұрады. Соның сексен процентке жуығы қазақтар. Ауыл мектебi мен қаладағы мектептiң жағдайын салыстыруға келмейдi. Тұрмыстық-мәдени жағдайға байланысты ауылда кадрлар тұрақтамайды, жабдықталуы нашар. Мұның бәрi, әрине, бiлiм сапасына зиянын тигiзбей қоймайды. Бiрақ көзiн тырнап ашқаннан ата-анасына жәрдемдесiп мақта жинап, жер жыртып, мал бағып жүрген сол ауыл жастарының оқып бiлiм алуына мемлекеттiк тұрғыдан қамқорлық жасамасақ бола ма?” – “Менiңше, бұл жерде басты кiлтипан орыс тiлiн оқып үйренуде жатқан сияқты. Қазақ жастары орыс тiлiн тиiстi дәрежеде бiлмейдi, сондықтан республикадан тыс жерге барып оқуға түсе алмайды. Мемлекеттiк тiлге аяқасты қарап, тар ұлттық шеңбермен шектелгенсiздер.” – “Жоқ, мүлдем олай емес. Социологиялық зерттеулер бойынша, ұлттық республикалардағы орыс тiлiне ең жетiк – қазақ жастары. Олай болатын себебi де бар. Тың игеру кезiнде орыстар, украиндар, беларустар қаптап қоныстанып, жергiлiктi халық азшылыққа айналды. Соның салдарынан Солтүстiк облыстарда жетi жүзден астам қазақ мектебi жабылды. Өндiрiстiк кенттер мен қалаларда ұлттық мектеп жоқтың қасы. Ал, республика астанасы Алматыда қазақтардың саны жиырма бес процент болса да, қаладағы үш жүз мектептiң бiреуi ғана қазақша. Осы ма бiздiң ұлтшылдығымыз? Сiз айтқан проценттiк теңгермешiлiкке салсақ, бiр ғана Алматының өзiнен жүз қазақ мектебiн ашуға болар едi. Бiрақ өйткен жоқпыз. Себебi бiз тым патриотпыз, тым интернационалиспiз. Соның салдарынан көп жағдайда, өз сыбағамыздан қағылып, зиян шегумен келемiз. Ұлттық мүдде аяққа тапталды. Бәлкiм, Сiз ұсынған демократиялық қағидаларды басшылыққа ала отырып, ең әуелi осы тарихи әдiлеттiлiктi қалпына келтiрген дұрыс шығар?” Бұл ернiнiң ұшына болар-болмас күлкi үйiрiлiп, Бас хатшыға “бұған не дейсiз?” деген сауалмен көз қиығын тастаған. Қырын қараған күйi шеке тамыры шодырайып түйiлiп қалыпты. – “Республиканы отыз жыл басқарып келесiз. Бәрi өз қолыңызбен жасалған қаталықтар. Оны неменеге саудаға салып отырсыз?” – дедi шекесi одан ары шытынап. – “Жауапкершiлiктен қашпаймын. Менен де ағаттық кеткенi рас. Бiрақ бiз басшымыз дегенмен, кейде қуыршақ сияқтымыз. Көп ретте бәрiн Москва өзi билеп-төстедi емес пе? Мәселен, тың игеру кезiнде республика басшыларымен санасты ма? Жоқ. Бiздiң келiсiмiмiзсiз оңтүстiктегi бiраз жерiмiздi Өзбекстанға бөлiп бердi. Хрущев, тiптi, шекаралас бес облысты Россияға қоспақ болды. Бұл дегенiмiз қазақ мемлекеттiгiнiң негiзiне қол сұғу емес пе?” – “Бiздiң мемлекетiмiздiң аты – СССР. Қазақстан, Өзбекстан... емес. Республикалар аумағы жәй қағаз жүзiндегi формалды нәрсе. Кез келген мәселеге ортақ мүдде тұрғысынан қарау керек.” – “СССР Ортақ отанымыз екенiнде дау жоқ. Бiрақ әр халықтың өсiп-өнген тарихи ата жұрты бар, республикалардың шекарасын Ленин өзi белгiлеп берген, Конституциямен бекiтiлген. Ұлттық территория дегенiмiз – сол ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан тiлiн, мәдениетi мен әдет-ғұрпын аялап-әлпештейтiн алтын бесiк. Совет одағының кез келген түкпiрiнде орыс халқының ұлттық мүддесi қорғалады. Өйткенi ұлттық ая, орта бар, яғни кез келген жерде орыс тiлi қажеттi, орыс мәдениетiнiң мерейi үстем. Ал басқалар ше? Мәселен, қазақтар өзiнiң тiлi мен мәдениетiн Молдавияда немесе Балтық жағалауында өркендете алар ма едi? Жоқ. Ұлттық құндылықтар тек өзiнiң табиғи топырағында ғана өсiп өркен жаяды. Сондықтан мен өз халқымның перзентi һәм сенiм артқан басшысы болғандықтан, оның мүддесiне қатысты мәселенiң ешқайсына бейтарап қарай алмаймын... Мен мұның бәрiн Сiз Қазақстанда ұлтшылдық белең алды деп аузымды қыздырған соң айтып отырмын. Iстiң шын мәнiсiн бiлсiн деген ниет. Сiз ұлтаралық мәселелердi қолға алғыңыз келсе, қырағы назарыңызды әуелi Кавказ, Балтық жағалауындағы республикаларға аударуыңыз керек едi. Ал Қазақстаннан ұлтшылдық iздеу – жоқ жерден проблема жасау деген сөз. Сiз, Михаил Сергеевич, бүкiл совет халқының лидерi, көсемiсiз. Бәрiне ортақсыз. Ал Сiздiң алабөтен орыс халқының мүддесiне алаңдайтыныңызға қайранмын. Сiз менен бiрiншi кезекте Қазақстандағы әлеуметтiк ахуал туралы сұрауыңыз керек едi. Мен сонда Сiзге қазақстандықтардың үлкен бiр бөлiгi қырық жылдан берi ядролық сынақтан зардап шегiп келе жатқаны, тың игеру, алып құрылыстар салу салдарынан шетке ығысқан отыздан астам қазақ аудандарының суы тапшы, өмiр сүруге өте қолайсыз шөлейт аймақтарға орналасқаны туралы айтар едiм. Сондай-ақ, республика бiрыңғай шикiзат көзiне айналып отыр. Бiздегi завод-комбинаттардың бәрi алғашқы өнiмдердi өңдеп, қарабайыр процесстердi ғана атқарады. Есесiне экология жағынан өте зиянды, қара түтiн, залалды қоспаларды шығарады. Ал соңғы өнiм шығаратын, интеллектуалдық ақыл-ойды талап ететiн, денсаулыққа зиянсыз өндiрiс орындарының бәрi елдiң европалық бөлiгiне шоғырланған. Неге бұлай? Осының астарында үлкен саясат жатқан жоқ па? Қалай болғанда да мұның бәрi жедел түрде шешуiн табуға тиiстi мәселелер...” Сол күнi екеуi бiрiмен бiрi арбасып, ұзақ ырғасты. Анау жымын бiлдiрмей қақпанға қарай мұны қақпайлап әуре, бұл қауiптi тұсқа аяқ баспай жалт берiп қиялап кетедi. Әдетте басынан сөз асырмай шырт ете қалатын Бас хатшы бұл жолы шыдап бақты. Михаил Сергеевич әсiлi, жалтақ, табансыздау адам едi, әрекетiнiң көбi екiұшты, бұлтақ, не нәрседе де табан тiреп күреспей, секем алған тұста аңыс аңдып жалт беретiн. Тықсырып алмақ болып бiрден ауыз салғанмен, бұл тайсалмай қайрыла берiп азу ақситқан соң бәсең-бәсең жуасып, қарсы пiкiрдi тыңдай бiлетiн кең мiнез, демократтың рөлiн ойнауға көшкен. Терiсiне сыймай тырсиып отырса да сыр бермеуге тырысып, мұның шымбайға батар сөздерiн елемеген болды. Мұны қақпайлаған жоқ. Тiзгiндi жiберiп қойып, анда-санда бiр тартады. Онысы мына кәрi түлкi iшiндегi қоясын ақтара түссiн, көкiрек қатпарын көрейiн деген қулығы шығар бәлкiм? Бұл тартынған жоқ. Талайдан берi iшiнде қордаланған қыжылын еркiн шығарды. Демократпын дейтiн кiсi ғой, қаншалық демократ екенiн көрейiк дегендей әдейi шымбайға батырып-батырып айтқан. Несiне тайсалады. Осы уақытқа дейiн заманның ығына жығылып, аузындағы сөзiн айта алмай қанжар жұтып, қан жылағаны аз ба? Қашанғы еңсе тiктемей өтпек? Қиратқанда пенсияға шығарар. Оған өзi де мақұл. Жетпiске толғанда-ақ демалысқа шыққанды қолай көрiп, Леонид Ильичке құлаққағыс қылған. “Сенен алты жас үлкен менiң өзiм демалыс туралы ойламаймын, саған не жорық, әлi жiгiт емессiң бе!” деп сөзiнiң аяғын қалжыңға айналдырып, өтiнiшiн аяқсыз қалдырған марқұм. Одан бергi төрт жылда мiне, үш Бас хатшы ауысып, апалас-төпелес заман болды да кеттi. Бiрi – ойға, бiрi – қырға тартып, қымқуыт арпалыспен жүргенде, пенсия туралы ойлауға мұрсат болды ма. Шынында да соңғы жылдардағы берекесiз тiрлiк қатты титықтатып жiбердi. Екi рет инфаркт алды, жүрек дiмкәс, оның үстiне ит пен мысықтай аңдысқан мынандай жағдайда не жұмыс iстеп барқадар табасың. Михаил Сергеевичтiң сөз ауанын тыңдап отырсаң, кейбiр қисындары қызық. “Сiздiң бұл айтып отырғандарыңыздың бәрi әлеуметтiк мәселелер, ұлттық мәселе емес. Бiзде ұлттық мәселе жойылған, жетпiс жыл iшiнде “совет халқы” деген адамдардың бiртұтас, мызғымайтын монолиттi жаңа қауымдастығы қалыптасты. Сондықтан ұлттық проблема болуға тиiстi емес” деп соқты. Әлбетте, ұлттардың жақындасуы, туыстасуы – табиғи процесс. Бiрақ Лениннiң: “ұлт бар жерде ұлттық мәселе де бар болып қала бередi” деген қағидасын қалай ұмытады. Ол кiсi ұлы орыстық шовинизм де, жергiлiктi ұлтшылдық та бiрдей қатерлi деп талай рет ескертпеп пе едi. Әлде лениндiк теориялар ескiрдi деп мұрнын шүйiре ме екен? “Қайта құру” дейдi. Қайта құру үшiн бұрынғы бар нәрсенi қирату керек қой. Iргетасын Ленин өзi қалап, жетпiс жыл бойы совет халқы қан мен терiн төгiп көтерген алып ғимаратты талқандамақ па? Өндiрiс түгелдей шаруашылық есепке көшiп, алғашқы кезекте тек өз күнiн күйттесе, кооперативтiк меншiк экономикадағы айқындаушы факторға айналса, социализмнiң түп-негiзi шайқалған емей немене? Адамдар жекеменшiктiк психологияға бой алдырады. Оның арғы жағында әлеуметтiк жiктелудiң құлағы қылтиып тұр. Жеке адамның инициативасына қашан шектеу болып едi? Өз ортасынан озып шыққандар ешқашан атаусыз қалған емес. Сыйлық алды,наградалармен марапатталды, жеңiлдiкпен оқуға түстi, қызметi жоғарылады. Өндiрiстiң қозғаушы күшi деген мiне, осы. Шаруашылықты жеке индивидтiң мүддесiне бағындыру – социализмге адамдық бет-бейне беру емес, буржуазиялық бет-бейне беру болып табылады... Не керек, екi сағатқа созылған ары тарт та бері тарт ұзақ ырғасқан әңгiме үстiнде бiраз жараның аузын тырнаған. Кетерiнде, алдын-ала жазып әкелген арызын папкасынан алып, Бас хатшының алдына қойды. – “Михаил Сергеевич, мен пенсияға шыққанды жөн көрiп отырмын. Жас келдi, денсаулық та бұрынғыдай емес. Азды-көптi бiрге жұмыс iстедiк, бәрiңiзге рахмет. Ендi бiз сияқты кәрiлердiң жiгерлi жастарға жол бергенi абзал шығар.” Горбачев жәй әдеп үшiн қараған боп көз қиығымен бiр шолды да, арызды үстелдiң шетiне қарай сырғыта салды. Қызметiнен мiн iздеп бағанадан берi оңды-солды құйқылжытқанда, бар ойы – бұдан қалай құтылудың амалы болатын. Не дегенмен, Саяси Бюроның мүшесi, жақтастары көп, ықпалды басшы, басқалардай iшiп-жеп не бала-шағалары қылмысқа батып былыққан адам емес, бойы таза, орынсыз соқтығуға iштей қаймығатын һәм азуын айға бiлеген ана қумүйiз Романов, Тихонов, Гришиндердiң желке күжiрейткен дөңайбатынан iш жиып жүргенде, жау көбейтiп алам ба деп те қауiптенедi. Іштерiне қан қатқан өңшең көкжал күнi ертең жел жағынан ұлып табысары сөзсiз. Бұларды алдап-сулап, бiрден бәрiн тырқыратып қуып шықпай, араларына уақыт салып, әртүрлi айламен бiр-бiрлеп дымын құртқан ләзiм. Әйтпесе “шалдар көтерiлiсi” болуы мүмкiн. Талдау бөлiмi берген компроматтар дәрменсiз болып шықты. Арлы-берлi үйiрiп елпеңдеткенмен, ұзын шалды серең еткiзiп шалқасынан шалып түсiруге қауқары жетпедi. Қайтпек керек? Бiр жыл-жарты жыл шыдай тұрса ма екен? “Жасыңыз келдi, ендi демалғаныңыз дұрыс шығар” десе, жасы одан үлкен – Громыко, қатарластары – Щербицкий, Әлиевтер тұрғанда алабөтен iзiне түсiп шеттеткендей болмай ма? Не iстерiн бiлмей әрi-сәрi күйде отырғанда, құдай оңдап, көктен сұрағанын жерден берiп, мiне, өзi арызын ұсынып тұрған жоқ па! Бiрақ қуана алмады. Осы әрекетiнiң өзiмен-ақ бекзат, дегдарлығын танытып, биiктен қарап тұрғандай. – “Дiнмұхаммед Ахметович, бұл Бас хатшының ғана ғұзырындағы мәселе емес, Саяси Бюроның шешiмiне қарай көремiз. Жалпы, демалысқа шығуға асықпасаңыз да болатын едi!” – деп екiұштылау жортақтата сөйлеп, бетiне жымиып қараған. Бұл жауап қатқан жоқ, қоштасып шығып кеткен. Бас хатшы өзiне өзi қанағаттанбаған жартыкеш сезiмде қалды. Жеңiсi жеңiлiстей бiр хал. “Арызын бердi ғой, ендi саған не керек” десе де бiртүрлi көңiлi толмай қоңылтақсып отыр. Михаил Сергеевич, әсiлi, өзiмшiл, астам көңiл кiсi болатын. Бас хатшы болғннан берi шексiз билiктi көтере алмай тайраңдап сол мiнезi тiптен асқынып кеткендей едi. Сәл нәрседен ашуланғыш, шырт етпе. Алдына келгендi тұқыртып, тарпып, жаншып тастауға жаны құмар. Дұрыс болсын, бұрыс болсын желдей есiп өзi сөйлеп, бақалардың бас шұлғып мақұлдай бергенiн қалайтын. Бүгiн мына ұзын шалдың иiлмей, еңсесiн тiк ұстап кеткенi арқасына аяздай батып отыр. Ең болмаса күмiлжiп, сәл аяқ тартса екен-ау. Сiз, бiз деп сырбазданып отырып-ақ дымын құртты. Не айтса да ұстатпайды. Қателестiк, түзетейiк демедi, қарсы дау айтып, ақталуға даяр. Бас хатшы болғалы ешкiм бүйтiп бетiне жел боп тиген емес. Бұл айтқан сынның бәрiн мойындап, кешiрiм өтiнiп, абройсыздықпен қуылмас үшiн қартайдым, шаршадым деп жалынып-жалпайып пенсияға шығуға арыз берсе – мiне, сол едi ғой бұның күткенi. Михаил Сергеевич сықырсыз жабылған қоңыр, емен есiкке үнсiз тесiрейiп, бiраз отырды да: “Қарай гөр дәмесiн! – дедi iшiнен, оң жақ езуiн қисайта жымқырып. – Тып-тыныш пенсияға шыға қоймақшы. Мен сенi жай жiбермеймiн, құйрығыңа қоңырау байлап бүкiл дүниеге даңғара қаққызамын!” Димекең Бас хатшының iшiне кек түйiп қалғанын сездi. Бiрақ өзiнiң қожайын алдында бұлай мiнез көрсеткенiне өкiнген жоқ. Қолынан екi келсе, бiрiн қылып алсын деген мығымдық бар көңiлiнде. Кеудесi шалқақ, жандүниесiн бiртүрлi алабұртқан көтерiңкi сезiм кернеп алған. Ертең, құздан құлап түскендей, абырой, мансап... бәрiнен айрылатынын бiлсе де ойындағысын iрiкпей айтып алғанына риза. Қызық. Талай-талай қызметтен түстiм бе деп жаны қарқараға келiп, қылпылдап, әйтеуiр әупiрiммен қылкөпiрден аман өтiп қуанғанда да дәл бұлай мерейi шалқыған емес. Бұл мүлдем басқаша қуаныш. Қарапайым жанның шын толқыған риясыз қуанышы. Көптен берi тұңғыш рет “үлкен адаммын” деген күпiрлiктен ада, қатардағы пенде боп қара жердi еркiн басып келедi. Горбачев “сый табағын” көп күттiрген жоқ. Орнынан алмағанмен басқа айлаға көшкен сияқты. Үйреншiктi әдiспен әуелi азуы алты қарыс одақтық газеттер Қазақстанға тарпа бас салды: экономика тұралаған; халық мүлкi талан-таражыға салынып, ұрлық-қарлық жайлаған; кейбiр жергiлiктi басшылар моральдық жағынан азғындап, өздерiн кiшкентай хан дәжересiнде сезiне бастаған... Бiрiнен бiрi асырып жазды. Аз-ақ уақыттың iшiнде Қазақстан одақ жұртшылығының көз алдында былық пен қылмыстың ордасына айналды да кеттi. Орталықтан iле-шала айрықша қылмыс тергеу тобы келдi. Бұған тонның iшкi бауындай жақын деген, құда-жекжат, сүйек шатыстығы бар екi министр, бiр облыс хатшысы тұтқындалды. Олардың қылмысын анау-мынауға сенбей, Өзбекстандағы “Адылов iсiн” тергеген Гдлян өзi қолға алды. Әйгiлi тергеушiнiң әр қадамын тамсана жазып езуi көпiрген “Казахстанская правда” қайта құру заманының бестеллерiне айналды. Түптеп келгенде, мұның бәрi – екi есеп, бiр қисап: “мiне, әулие тұтқан Қонаевтарыңның сиқы осы, былық пен шылыққа құлағынан батып отыр” деп жалпақ елге масқаралау үшiн қойылып жатқан водевиль едi. Горбачевтен, әлбетте, бәрiн күтедi. Бет ашысқан ымырасыз қарсылас. Қандай қысастық жасаса да таңырқамайды. Кезiнде қаржасты, шайнасты. Өзiнше қайтарып жатқан қарымтасы шығар. Әрi-берiден соң бұдан осыдан басқа не күтушi едiм деп онша қынжыла да қоймайтын. Бәрiнен бұрын қасындағы үзеңгiлес серiктерiнiң оп-оңай сырт айналғаны жанына қатты батты. Неткен қабақ танығыш қырағы, неткен мұрындары иiс сезгiш десеңшi. Мұның қолынан тiзгiн сусып бара жатқанын бiрден аңғарып жалт берiстi. Бәрi – өзi тәрбиелеген шәкiрттерi. Бiрiн алалаған жоқ. Қазақтың балалары ғой, өсе берсiн, ертеңгi өрiстi кеңейтетiн осылар емес пе деп, әр жерде жылт еткендердi қалт жiбермей қасына жинаған. Кейбiреулерiн, тiптi, тiзгiн сүзiп тұрмаса да тәрбиеленер, жетiлер деп көз жұмбайға салған тұстары да болды. Әттеген-ай, шынымен кiсi танымағаны ма, әлде пендешiлiк араласты ма? Қалай дегенмен де, көп ретте сырты жылтырағанға алданып, аға-көкелеп iшi-бауырына енiп тәттi сөйлегенiне арбалып қалғаны анық. Ендi, мiне, кешегi табанын жаламаса да бәтеңкесiн мұртымен шөткілейтіндей иiлiп-бүгiлетiн сол көгенкөздер “осы шал болмаса, осындай болар ма едiк-тi» ұмытып, мейлi, ұмытсын, өздерi-ақ өскен, жеткен болсын, бiрақ қазақтың қалқайып жүрген бiр қариясы едi ғой деп сақалын сыйламай ма, Москваның айтағына ерiп шәуiлдедi де кеттi. Ең болмаса, үндемей қалуға жарамады-ау. Жарайды, жылы орынын қимай қорғалақтасын, тiптi, жағынсам жоғарылармын деп те дәметсiн, бiрақ ар-ождан, кiсiлiктiң де құны бар емес пе. Әсiресе, Айтуаровтың қылығын айтсаңшы. Ол үшiн тартынған жерi бар ма? Ол да бұл үшiн жан алып, жан беретiндей көрiнген. Бәрi жалған, бергi жағы екен. Осы жiгiттi тықпалаған құрдасы құрғыр болатын. Неғып құсы алабөтен түскенiн кiм бiлсiн. “Өзiмiздiң бала, өсiрейiк, жанып тұр” деп тiзеге салып отырып алды. Мектеп бiтiрген соң институтқа түсе алмай, комсомолдық жолдамамен өндiрiске барған. Сонда жүрiп өскен. Оқуды сырттай тәмамдаған. Көңiлi толмады. Өз бетiмен оқуға түсе алмаған адам қайбiр парасатты басшы болып жарытады дейсiң деп ойлаған. Бiрақ құрдастың қолқасынан аса алмады. Кейiн, рас, ол пiкiрi өзгердi. Болайын деп тұрған жiгiт екен. Ойын-тойдың ажары, iшi-бауырыңа кiрiп елiтiп, елжiретiп жiбередi. Сөйте-сөйте сатылап өсiп, бiраз жерге келдi. Әлбетте, қай деңгейде болмасын, бiрiншi басшы болған жоқ, идеология саласымен өстi. Әдетте iскер адам тындырған iсiнен қанағат тауып, тоят алады емес пе. Бұл бүкiл есебiн мансапқа құрған пысық болып шықты. Жылт етiп көрiнiп қалуға, қисынын тауып ұтысты шығуға шебер-ақ. Ондайда ештеңеден тайынбайды, обал, ұятты ойламайды. Бiр қарасаң сайрап тұрған бiреу. Бiрақ бәрi бос, құр жылтырақ. Жаттанды цитата, жыпырлаған цифр. Аналитикалық ойға шорқақ. Осы сырын сезiсiмен iш жиған. Көзi жаутаңдап мөлисе де, бар өнерiн салып өңмеңдесе де, облыс-ауданның не министрлiктiң бiрiншi басшылығына жуытпаған. Сөйтiп жүргенде бүкiл одақты шулатқан Хлебниковтың былығына араласы бар боп шығып сотқа тартыла жаздаған. Төбесiнен итерiп суға батыра салса да болар едi, “аға-еке, құтқара гөр!” деп аяғына жығылып жылаған соң аяп әрi “ойбай, республика басшылары әбден былығып бiткен екен ғой!” деген дабырадан қорқып, арашалап қалған. Сөйткен Айтуаров ендi не iстедi? Өмiр бойы бұл қырына алып, қудалаған адам болып шыға келдi. Кремльдiң құлағына қандай әуен жағатынын бiледi. Әнеукүнгi Горбачевтың аузындағы сөзден де соның сасық демi сезiлiп тұр. Жең ұшынан жалғасып, қандай кiнә тағамыз дегенде берген ақылы ғой. Орталықтың тапсырмасы болар, соңғы уақытта тым белсендiлiк танытып, газет-журналдарға оңды-солды интервью бергiш болып алды. Сыпыра сынау. Қарап отырсаң, республикада оңған бiр iс жоқ, бәрi былыққан, социалистiк принциптер аяққа тапталған... Айналдырып әкелiп әңгiменi мұның өзiне тiрейдi тiкелей: “... Өз басында коммунистiк тазалық болмаған адамнан не қайыр... Қонаев жолдас осы уақытқа дейiн ұлтын жасырып келген адам. Басшы қызметке жоғарылау үшiн қырық екiншi жылы паспортын ауыстырып, қазақ болып жазылып алған... Қайынатасы саудагер, шонжар. Он сегiзiншi жылы Ақмолада совдептi талқандауға қатысқан... Қонаев жолдас коммунист басшы ма әлде феодалдық Шығыстың патшасы ма – соңғы кезде айыра алмай қалдық. Өзiнiң жетпiс жылдығында салтанатты қабылдау ұйымдастырып, халық мүлкiн келгендерге шүлен қылып таратты... Ең аяғы өзiнiң моральдық жағынан азғындаған iнiсiн Ғылым академиясының президентi етiп қойды...” Әуелi күлдi, содан соң ызаға булықты. Ішi күйген ағайынның басқа iлiк таппай күңiрсiткен өсегiн азамат басымен сөз деп көйiткенiне күлмегенде қайтесiң. Көкiрегi көрбiлте, пасық айналасынан тек жамандық, кiр-қоқыр ғана iздейдi екен ғой. Әйтеуiр жауласқаннан кейiн несiн аяйын, қаралай берейiн деп жер-көрдi көзiнен тiзгенiне қалай күймессiң һәм сол кемшiлiк деп көлденең тартып отырған мәселелердiң көбiне өзiнiң араласы бар. Жетпiс жылдық тойында юбилейлiк комиссияның хатшысы болды. Қабылдау деген пәленi шығарып жүрген Кемелжанов екеуi. “Юбилейлерде салтанатты қабылдау жасау – барлық республикада бар рәсiм. Кезекте тұрған, мұқтаж бiр-екi адамға пәтер берiңiз, екi-үш мүгедекке машинаның кiлтiн ұстатыңыз... заңға қайшы ештеңесi жоқ. Қайта елдiң алғыс-ықыласына бөленесiз” деп екеуi екi жағынан сарнаған соң көнiп қалған. Інiсiн президент қылып қоюға да ықпал еткен солар. Кейiн бетiне салық қылуға жақсы, былыға берсiн деп әдейi отқа итерген жәдiгөйлiктерi екен ғой. Рас, iнiсiне Академияның басшылығын жүктеуi – үлкен қателiгi. Сол кезде бiр әншiмен әуейi болып, әрi iшiмдiгi құрғырға тым әуестенiп үй-iшiнiң берекесi қаша бастаған соң, бiр жағынан жауапкершiлiк сезiнiп, тiзгiн тартар деген оймен тәуекел етiп едi. Бұл жерде, әлбетте, шындықты айтқан Айтуаровты кiнәламайды, абыройға жолдас болмаған iнiсiне өкпелi. Бұдан басқа да жағылған күйе аз емес. Өзгелер де Айтуаровтан қалысып жатқан жоқ. Бәрi Кремльдiң айтағы екенiн бiлiп отыр. Бiрақ қайраны қайсы. Орнынан не алған емес, не мазағын қойған емес, мұның не ойын екенiн түсiнбей дал. Қуыршақтай қоқырайтып отырғызып қойып, көртышқанша iргесiн үңгiген Бас хатшының мүттәйiм қылығы қабырғасына батып барады. Әрi-сәрi жүре бермей бiр жағына шуғу үшiн жақында телефон шалған. Горбачевтың дауысы емен-жарқын, көңiлдi. Аман-сәлемнен кейiн: – “... Дұрыс, Динмұхаммед Ахмедович, республикада соңғы кезде сын, өзара сын жақсы өрiс алып жатыр. Талай кемшiлiктiң бетi ашылуда. Сын түзелмей, мiн түзелмейдi деген осы!” – деп көтерiңкi үнмен бiраз лепiрiп барып тоқтаған. Бұл не десiн, телефонмен айтысатын емес, “иә, солай ғой” деп қоштаған болды да, өз сөзiне өзi айызы қанып, ауыздықпен алысқан Бас хатшының ары қарай желпiне жөнелуiне дес бермей жол ортадан киiп кеткен: – “Михаил Сергеевич, менiң арызым не болды? Ұзап кеттi ғой!..” –“Арызыңызды жақында қанағаттандырамыз. Арманы- ңыз – пенсияға шығу болса, той жасауға қамдана берiңiз!” – дедi дауысы кiлт шыңылтырланып жақтырмай. Пенсияға қуып жазалаймын ба десе, қашан шығам деп асыққанына жыны келiп отырған сияқты. – “Рахмет! – дедi бұл. – Бiрiншi хатшылыққа кiмдi қоймақ ойларыңыз бар?” Қитығып қалған Бас хатшы: – “Ол жағына алаңдамаңыз. Сiзсiз-ақ шешемiз!” – деп келте қайырды. Сонымен сөз тәмам. Бас хатшының дөкiрлiгiне етi үйренген. Бұл жәбiрленген жоқ. “Өзiнiң таяз, мәдениетсiздiгiн көрсеттi. Оның несiне күйiнемiн” дедi қолын сiлтеп. Орнынан тұрып, кең кабинеттiң iшiн мамырлай басып арлы-берлi ұзақ шарлады. Сонда кiмдi қоймақшы екен? Көздеп жүрген екi-үш жiгiтi бар едi. Партия-совет қызметiнде әбден ысылған. Үлкен-үлкен облыстардың тiзгiнiн ұстап шыр айналдырды. Кiсiлiктерi де кемел. Рас, жаздағы соңғы съезде өзiне қарсы шығып, бiраз сын айтқан. Бұл да, әрине, әулие емес қой. Сүрiнген, жаза басқан жерлерi болуы әбден ықтимал. Сындары орынды болса да қарияның елжiреуiк күйрек көңiлiмен “дәл осы кезде жатпен бiрге жабылып неге табалады” деп қатты ширыққан. Сонда да бүгiн “орныңызға өз тарапыңыздан кiмдi ұсынбақсыз?” деп сұрағандай болса, сол жiгiттердi атар едi. Бiрақ Айтуаров оларды да күйелеп болды. Құдай түбiн қайыр қылсын, айналасын оңды-солды жайпап өзiне жол ашып келедi. Тап-таза өзi ғана. Іскер, күрескер. Былыққан Қазақстанда әдiлдiк үшiн арпалысып жүрген жалғыз жалаңтөс. Кремльдiң көзiне солай көрiнедi. Сонда?.. Бетiне су бүрiккендей, суық ойдан бұл түршiгiп кеттi. Жоқ, екiншi, үшiншi қатарда жүруге ғана лайықты адамның кездейсоқ суырылып алға шығуы қауiптi. Үнемi алда болуға, биiкте самғап отыруға тегеурiн жоқ. Не iстеу керек? Қарағайдың арасындағы тапал, тырбық бұта сияқты болып көрiнбеу үшiн басқаларды өз деңгейiнен асырмауға тырысады. Сөйтiп, өрелiмен, өнерлiмен алысады. Ақылдыдан жау iздейдi яки тырбық бұтаға күн түсуi үшiн көкке бой созған айналасындағы қарағайларды отап жайпау керек. Тырбық бұталар өскен жерде биiктiк жоқ – не өзi өспейдi, не өзгенi өсiрмейдi. Айтуаровтар, мiне, осысымен қорқынышты. Үйренейiн, өсейiн демейдi. Айналасын аласарту арқылы биiк болып көрiнгенге мәз. Сондықтан олар жүрген жерiн ұсақтатып, аздырып-тоздырып бітеді. Өңкей күйкi тiрлiк аласаның ортасында мойыны озып, қоқырайып отырған олар үшін ұлығ мәртебе, асқақ мерей. Осы ойдың көкейiне қонақтауы мұң, ту сыртынан әлдекiм мырс еткендей, өз-өзiнен қуыстанып, бүйiрiн бiр сумақай ұры сезiм түртiп өттi. “Оны өсiрген кiм едi?” Иә, өзiнде де бар-ау. Көңiлiн тауып құрдай жорғалағанға елжiреп, естi екен дедi. Бетiнен қақпай бiраз жерге еркiнсiттi. Ендi мiне, бұл қайдан шыққан пәле деп бармағын шайнап отыр. Шама-шарқын бiле тұра қолпаштады. Өйткенi өзiне жақты. Қырын келгендердi қағып тастап отырды, ақ-қарасына қарамай. Парасат биiгiн өз бойымен өлшедi: маған қарсылық – әдiлдiкке қарсылық деген бiр астамшылық көңiл түкпiрiнде ұрланып жататынын өзi де бiлмейтiн. Иә, қалай ақталса да, кейде пендешiлiктен аса алмапты-ау. Тiлекшi дос жинаймын деп жарамсақ, жалтақтарды үймелеткен екен айналасына. Тым ұсақ, күйкi. Кiсiлiк, iрiлiк танытқан бiрi болды ма кешегi пленумда? Жарайды, өзi арыз берген соң орнынан босатсын. Бiрақ бiрауыз жылы сөздерiн қимағаны қалай? Шынымен соншалық қадырының кеткенi ме? Жұмыстан босату туралы екi-үш құрғақ сөйлемдi үкiм сияқты оқи салды. Бар болған-бiткенi сол. Ең болмаса, жайшылықта сарт мезiретiмен айтыла-айтыла жауыр болған “ұзақ жылғы жемiстi еңбегiңiз үшiн рахмет айтамыз...” да жоқ. Мейлi, Москваныкi мұқату болсын. Өзiнiң бауырлары мен шәкiрттерi не бiтiрiп отыр? Ықылас-пейiлдерi қайда? Бәрiнен бұрын орнына әкелген адамын айтсаңшы. Белгiсiз облыстың белгiсiз басшысы. Бүкiл Қазақстанның орыс-қазағынан соған татырлық бiр адам таппағаны ма? Әлде, сендердiң әулие тұтқан Қонаевтарыңның орнына бiздiң осындай адамдарымыз да жарай бередi деген доқ па? “Бұл қалай?” деп дауыс көтерген бiрi жоқ. Қайта, жаңа басшының аты аталғанда, бәрi ду қолшапалақтап орындарынан өре түрегелдi. Пленум он жетi-ақ минутқа созылды. От алып жүргендей абыр-сабыр аз уақыттың iшiнде бастықтың бiрiн алып, бiрiн сайлап “Аллаһу акбарын” айтып үлгiрген. Президиумдағылар орнынан тұрып, шығуға ыңғайланғаны сол-ақ екен, залдағылар жапырыла лықсып жаңа басшының жолын кескестедi. Қаумалай қоршап жiберер емес. Жарыса қол созып, қауқылдасып жатыр. Бұл президиумының екiншi шетiнде состиып жалғыз тұр. Жан адам жуитын емес. Лезде ешкiмге керегi болмай қалды. Бәрi жапырлап жаңа қожайынды шыркөбелек айналды. Зор денесi еңкiш тартып, көңiлiне бiртүрлi жалғыздық енгендей мүжiлiп тұр. Бiр жағынан өзiне жаза сияқты сезiндi. “Шоқ-шоқ, өзiңе де сол керек, қасыңа кiмдердi жинағаныңа ендi көзiң жеттi ме!” дедi көкiрек түбiнен бiр табалаған дауыс. Күлкiлi көрiнiске жиiркене қарап сәл тұрды да екiншi қапталдағы есiкпен дәлiзге шықты. Өз кабинетiне келдi. Арыз бергеннен берi столын тазартып, ыңғайластырып қойған. Көп ештеңе жоқ. Оны-мұны қағаздарын портфелiне салды. Имек қанат, орнықты креслосына шалқалап бiр дем қимылсыз отырды. Биiк төбе, көгiлжiм жұмсақ нұрмен жарқыраған кең бөлменi мұңлы жанармен баяу шолды. Жайшылықта назар аудармайтын әр зат бiртүрлi ыстық тартып, көңiлiне көлеңке ұялатты. Жаманды-жақсылы күндерiнiң жансыз куәсi. Әрқайсысына қимастықпен қарады. Ендi қайтып бұл бөлмеге кiре ме, жоқ па Құдай бiлсiн. Келсе де табалдырықтан басқа адам болып аттайтыны анық. Бүйтiп төрде отырмайды. Қарттыққа бой алдыра бастағаны ма, бiр күйрек, елжiреуiк сезiм қалай қуса да үйiрсектеп көкiрегiнен шықпай қойған. Елегiзiп қайта-қайта есiк жаққа қарағыштайды. Әне-мiне бiреу кiрiп келетiндей. Бiреу емес, жапырлаған топты адам. “Димеке!” “Димаш аға!..” Баяғы жүрек елжiреткен жұмсақ, iзеттi үндер... Жоқ, емен есiк жуыр маңда қозғалар емес. Жым-жырт. Ащы-тұщыны бiрге татысқан үзеңгiлес серiктерi, шәкiрттерi бүйтiп жалғыз тастамас, қауқылдасып бiраз отрармыз, iлтифат танытып кiсiлiкпен шығарып салар деген. Әлi жаңа қожайынның шашбауын көтерiп қолдары босамай жатыр ма, болмаса бұған Москваның қабағы онша емес екенiн байқаған соң, “құрысын, қосақ арасында кетiп жүрермiз” деп сақтанғандары ма? Айналасы сыпырылып жападан-жалғыз қалғандай, құлазыған көңiлiне қамсау болар ешкiм жоқ. Аңғал басы кiсi танымапты-ау. Жымия қарағанның бәрiн досым деп жүре берiптi. Жо-жоқ, өзгенi алдауға болатын шығар, бiрақ өзiңдi қалай алдайсың? Кiсi танымадым дегенi бекер. Шын мәнiнде олардың осылай болғанын қалады емес пе! Қабақ танығыш, сынық, сыпайыны кiсiлiктiң, кiшiлiктiң белгiсi деп ұқты. Сол қасиеттi бәрiнен жоғары бағалады. Өзiнен жоғарыдағылардың алдында өзi қалай iзет көрсетiп сызылса, төмендегiлердiң де өзiне солай шыбындап бас шұлғып тұрғанын ұнатты. Мұны субординация сақтау, партиялық этика деп ақтады iшiнен. Ал, “бұл қалай?” деп бетiне тiке қарағандардан iш жиып тiксiндi. Сондықтан ондайлардан тезiрек құтылуға тырысатын. Нәтижесiнде, мiне, екшелiп ылғи қауқарсыз майда-шүйде қалыпты айналасында. Қуыршақтан қол жинағанда қай ұшпаққа шығып қарық болам дедi екен. Шынайы дос кiм, дұшпан кiм – парықтай алмағаны ма? Асыл мен жасықтың парқын ендi бiлiп отыр. Шiркiн, кешегi Жұмекең, Жұмабек Тәшенов секiлдi төрт-бес тарлан бөрi қасында болғанда, бүйтiп пұшайманның кебiн киiп отырар ма едi, қазiр. Азуын айға бiлеген ондай арыстан – айбары, тас қорғаны емес пе. Жайшылықта қаржасқанмен кешегiдей сын сағатта мұны жауға бермейтiнi хақ, қазақтың намысы үшiн айғайлап атып тұрып, кеудесiн оққа тосар едi ғой. Сондай алтын басты азаматқа бұл не қылды? Қадырын бiлiп, қасиетiн таныды ма? Жұлдызы жарқырап жанған сайын көңiлiн қауiп пен қызғаныш биледi. Өзiне бақталас санады. Рас, бұл да биiк лауазымның дәмiн жаңа татып басы айналған жас едi, албырт едi. Өзiмнен асқан ешкiм жоқ дейтiн. Сондықтан өзiмен иық теңестiргiсi келгендердi қайдан жақтыра қойсын. Бәсекелескен егес пайда болды iштей бiр. Тәшенов лауазым биiгiне тез көтерiлдi шарықтап. Қырыққа жетпей үкiмет басына келдi. Хрущев кадрларды сапырылыстырып жиi ауыстырушы едi. Сатылап өсiрмей көңiлiне жаққан адамды шахматтың атындай қарғыта салатын. Ол кезде Тәшенов Ақтөбе облыстық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы болатын. Екi жылдың iшiнде тұралаған облысты аяғынан тiк тұрғызған. Іскерлiк, ұйымдастырушылық қабылетiнде айтары жоқ. Бiрде Хрущев пен Булганин Делиге ұшып бара жатып жолай Ақтөбеге қонады. Жарты күндей аялдап, облыстағы iрi өндiрiс орындары мен мәдени мекемелердi аралап көредi. Партия, шаруашылық активтерiмен кеңес өткiзедi. Сонда жалындап тұрған жас басшының iсi мен сөзiне, ақыл-парасатына құлай жығылып, қатты тәнтi болса керек. Москваға оралысымен көп өтпей бiрден республика Министрлер советiнiң председателi етiп тағайындаған. Бұл әрине, жақтырған жоқ. Республиканың Бiрiншi басшысы ретiнде өзiмен бiр ауыз ақыл қоспай сыртынан билеп-төстеген Хрущевке де, айласын асырып онымен тiл табысып алған Тәшеновке де өкпелi. Бұрын өзiнен екi-үш саты төмен жүргенде iскер, принципшiлдiгiн бағалап iш тартып, ендi үзеңгi қағыстырып жақын келгелi, бүгiн болмаса ертең ат үстiнен аударып тастар бақталасын көргендей секемденiп, көңiлiне қауiп алған. Жайшылықта Тәшенов алға түспейтiн сыйлас, кiшiк болғанмен қызмет бабында бетiң бар, жүзiң бар демей кесiп айтатын тiк мiнез. Көбiнесе бұл сол мiнезi үшiн өкпелейтiн. “Көңiлiме қарамады, республикадағы Бiрiншi басшы деген атым бар емес пе” деп кейитiн. Үкiмет басына келе салысымен Алматыны жонарқадан қақ бөлiп жатқан Арычная деп аталатын ең үлкен, ең әсем көшенi Абай көшесi деп өзгерткiздi. Министрлер советi көп қаржы бөлiп, Абай ескерткiшiн салуға конкурс жариялады. Сонда бұл әзiл-шыны аралас: – “Жұмабек-ау, Горсоветтiң шабындығына түсiп қайтесiң, Министрлер Советiнiң бұдан басқа айналысар маңызды жұмысы жоқ па?” деп қағытқан. –“Горсоветiңiз iстесе, осы күнге дейiн шошқа тағалады ма? – дедi Тәшенов отты қара көздерi жарқ етiп. – Ұлт мүддесi, ұлт намысына қатысты мәселенiң үлкен-кiшiсi жоқ, бәрi маңызды, Димеке. Абайды ардақтағаннан Совминнiң абыройы төмендеп қалмас!” Екеуi тура келiп бет жыртыспаса да, кейде осылай сүйкене, сөзбен қағысып шарпысып қалып жүрдi. Оның көптеген iсi буынсыз жерге пышақ ұрғандай ерсi көрiнетiн. Бiр байрақтың асты, бiр Отанның аясында отырып қазағым, ұлтым деп өңеш керiп бұра тартуға бола ма? Бұл деген отпен ойнау, түк шықпайтын бос әурешiлiгi өз алдына, түбiнде орға жығатын қауiптi әрекет. Өз басы ешқашан ондай қадамға барған емес, ақырын жүрiп, анық басқанды абзал көреді. Тәшенов: “Сiз екеумiз тiзе қоссақ, бiздi алатын жау жоқ” деп талай рет қақпайлағанда көнбеген. Сол үшiн оған жақпады. “Димеке, Сiз – малта тассыз, тым тайғақ, жылтырсыз” дейтiн кейiп. Осындай елеусiз ұсақ-түйекпен аралары ушыға бердi, жырақтай берді. Бұл ат жалын тартып мiнгеннен күнi бүгiнге дейiн партия сызып берген түзу жолдан қия басқан емес. Жоғарыдан түскен нұсқаудың үтiр-нүктесiне дейiн бұған бұлжымас заң. Не нәрсенi де он өлшеп, бiр пiшiп, алды-артын барлап сабырмен iстедi. Ал, Тәшеновте ондай сақтық жоқ. Апырып-жапырып батыл қимылдайтын. Жоғарыдағылар не дейдi деп жалтақтауды бiлмейдi. Тура, кесiп сөйлеп, еркiн әрекет ететiн. Бұл көпке дейiн оның сырын түсiне алмай жүрдi. Осының бәрiн беделiн асыру үшiн, айналасына өзi туралы аңыз, дақпырт тарату үшiн әдейi жасайды дейiн десе, ертең-ақ мансап-лауазымнан жұрдай қылатын қатерлi iстерге қаймықпай баратынына қайран. Саясат деген батылдық емес, жүз иiлiп, мың майысып иненiң көзiнен өте бiлетiн шеберлiк, әдiс-айла. Кеуделей жарып тура тартсаң – алдың жар, қазiр-ақ омақасасың мойының қайрылып. Осыны да түсiнбей ме? Республиканы билеу екi тiзгiн, бiр шылбыр өз қолыңда дегендiк емес қой. Төбеңнен қалт жiбермей қадағалап отырған көз бар. Тiзеге салмай, әрнәрсенiң аңысын аңдып, қыбын таба бiлген жөн. Қия басқаныңды көрiп отырған төбеңдегi қожайын қағып жiберсе, қаңғып далада қалмайсың ба? – “Билiк, мансап мәңгi қолда тұрмайды, Димеке. Жалтақтамай кiшкене атқа қамшы бассаңызшы!” – “Жоқ, өйтiп менi ұсақ-түйекке арандатпа. Үлкен мақсаттарды iске асыру үшiн үлкен мансап керек”. – “Кремль Сiзге осыдан артық үлкен мансап бермейдi. Үлкен мақсаттарды қашан жүзеге асырасыз?” – “Асықпа, кезi келедi” – “Жоқ, мен асығамын! – дейтiн ол қияс тартып ондайда. – Сiз сияқты мәңгi билiк басында отырамын деп ойламаймын. Бүгiнгi атқарылар iстi кезегi келедi деп кейiнге қалдырсам, обалы мойнымда кетпей ме? Мен қызмет үшiн қорықпаймын, Димеке, кейiнгi ұрпақ: қолында тұрып түк iстемедi дегеннен қорқамын!..” Әрқайсысы өз жолын дұрыс санаған. Бiрақ сырт көз сыншы ғой. Көп өтпей жұрттың: “Қонаев жоғарыға қызмет қылды, Тәшенов төменге қызмет қылды” деген күңкiлi емiс-емiс құлағына шалынып қалып жүрдi. Осындай сөздер оның жүрегiне инедей қадалатын. Өзi мойындағысы келмейтiн шарасыздығын, әлсiздiгiн бетiне басқандай боп естiлетiн. Ондайда кiмге өкпелерiн, кiмге ұрынарын бiлмей күйнедi. Тәшеновке ме, әлде оның әрбiр iсiн аңыз ғып ауыздарының суы құрып жүрген бергi жағындағыларға ма? Ол кезде таразы басын тең тұтып, тереңдi барлайтын бүгiнгiдей кемелдiк жоқ, өзiм дегеннен аса алмайтын яки өзiне жаттың бәрiн әдiлетсiздiк санады. “Неге олай?” деген көкiрек түбiндегi көмескi сауалға өзiнiң партия сызып берген жолмен түзу жүрiп, түзу тұратын принципшiлдiгiн көлденең қоятын. Ол үшiн партия – ең жоғарғы Ақихат. Оның мұрат-бағытына шәк келтiруге бола ма? Ал, шәк келтiрмедiң деп кiнәлау екi есе күнә емес пе. Осы уәжiн iштегi бұққан қызғаныш пен бақталастыққа ақтау қылып, ендi Тәшеновтен өзiне идеялық қарсылас жасап алды. Бұл – барлық iске тек партиялық принцип тұрғысынан қарайтын адал коммунист, ол – көп ұлтты мемлекетте өмiр сүретiнiн ескермей, терiс езулеп, тек қазаққа қарай бұра беретiн керi тартпа, консерватор. Өстiп бiрте-бiрте екеуi ашық майданға шықты. Кейiн Хрущев Қазақстанның алты облысын Россияға беру жөнiнде мәселе көтергенде, бұл қарсы болған жоқ, ауызша мақұлдаған. Бәрi бiр – бiр мемлекет, iштей әкiмшiлiк тұрғыдан бiрiнен бiрiне ауысқанда тұрған не бар деп ойлаған. Тәшенов өре түрегелдi: – “Ұлтарақтай жерiмiздi басқа елдiң еншiсiне бере алмаймыз! – деп атып тұрған буырқанып. – Әр қарыс жерге ата-бабамыздың қаны тамған. Қазақстан, формальдi түрде болса да, дербес мемлекет. Оған қол сұғуға ешкiмнiң хақысы жоқ. Егер керек болса, бұл мәселенi бiз халықаралық деңгейде көтерiп, Бiрiккен Ұлттар ұйымының алдына қоямыз!” Хрущев қанша жерден әпербақан болса да, тiзеге салған жоқ, жылтыраған айна таз төбесi бұрқ қызарып, “бұл қалай?” дегендей қабақ астынан сүзе бұған қараған. Бұл амалсыз созалаңдап орнынан көтерiлдi. Бас хатшыны қорғамаса, қолдамаса, бола ма? Тәшеновке қарсы уәж айта бастаған. СССР-дiң бiртұтас елдiгiн, iшкi территориялық-әкiмшiлiк бөлiнiстерiнiң формальдi екенiн, шаруашылықтың ыңғайына қарай өзгерту бола беретiндiгiн алыстан орағытып келе жатыр едi, сөзiн аяқтатпастан Тәшенов шарт сынды: – “Қонаев жолдас, қазақтың жерi – құйрығыңызға жұмсақ болсын деп креслоңызға қабаттап салатын көпшiк емес. Сiзге Қазақстанды басқарғаннан гөрi Қазанда айна-тарақ сатқан дұрыс шығар!..” Бұл жүрегiне қанжар салғандай сiлейiп отырып қалған. Қатты қорланды. Ішi мұздап, тас-түйiн қаталдықпен аямасқа бекiнген. Бiрақ Москва мұның алдын орап, Тәшеновтiң түбiне өзi-ақ жеткен көп өтпей. Өзiм бiлемге салынған тым еркiн басшыны қай қожайын ұнатсын, кеше ғана өзi қолпаштап өсiрген текешiгiнiң бұлай мүйiз кезегенiне терiсiне сыймай ашуланған Хрущев екi-үш айға жеткiзбей орнынан қағып тастаған. Бұл араға да түспедi, қосыла суға да итермедi. Ойындағысын бiреу iстеп берiп жатса, отқа қолын тығып қайтедi. Тек “өзiне де сол керек, барсын!” деген iштей. Тәшеновты Шымкентке облыстық Атқару Комитетi төрағасының қатардағы орынбасары қылып жiберген. Бiрақ сол жақтан да дүбiрi жетiп жатты. Жұрттың бәрi не мәселемен болса да, басқаларға бармай, Тәшеновке кiредi екен. Алды ашық, iскер. Сөз бұйдаға салмай, барды – бар, жоқты –жоқ деп, тоқ етерiн айтып, мәселенi лезде тындырып берген соң, ел соның алдына үйiрiлмегенде қайтсiн. Айналасындағы үлкен-кiшi басшыларды мысы басып, ешкiм оның бетiне келе алмайды. Жарты жылға жетпей облатком төрағасы Орталық Комитетке келiп: “Тәшенов қызмет атқарған мекемеге одан үлкен бастықтың керегi жоқ. Мен босқа отырмын, маған басқа жұмыс берiңiздер!” деп жылы орнынан ат-тонын ала қашқан. Сөйтiп, Тәшенов қиыр түкпiрде жатып-ақ өзiнiң көсемдiк амбициясымен бұлардың жүйкесiн тоздырып болды. Ақыры алпысқа толған күнi пенсияға шығарып, жандары тынышталған. Қазiр қарап отырса, Тәшенов қасынан кеткен күннен бастап мұның кiсiлiк жолы еңiске қарай құлдилаған екен. Қалай әдiлмiн дегенде де, “осы қалай болар екен, ертең жалданып алған соң, қайырыла берiп өзiме азу ақситып жүрмей ме?” деген бiр сақтық тұрды көңiлiнiң бiр бұрышында. Кадрлардың тепсiнiп тұрған алғыр, өткiрiнен гөрi ұя бұзбайды-ау деген жаутаң көз жуасына көбiрек iш тартатын. Соларға жол ашты, соларды көтермеледi. Солардың майда тiлi, iлтифат-ықыласына тоғайды. Соның бәрiн риясыз көңiл, шынайы құрмет деп ұққан. Көз алдындағы көк тұман, мiне ендi ғана сейiлгендей. Осы уақытқа дейiн өзiне жағынудың, майыса бiлудiң нешетүрлi өнерiн бек меңгергендердiң даңғаза жәрмеңкесiнде бәрi жақсы, бәрi кереметке алданып, талай нәрсе көкiрек айнасынан тысқары қалыпты-ау... 2 Күзгi аспанда түйдек-түйдек көшкен қара бұлттай көңiлсiз ойдың тiзбегiн кенет шар еткен телефонның ащы дауысы үзiп жiбердi. Димекең аңтарылып қалды бiр сәт – кешеден берi үнi өшкен телефонның аяқ астынан шырылдап қоя бергенiне сенер-сенбесiн бiлмей тұр. Күрпiлдек креслодан созалаңдай тұрып, столдың шетiндегi үстi-үстiне безiлдеген телефонның тұтқасын көтердi. Таныс дауыс. Үгiт-насихат бөлiмiнiң бастығы. Кiшiпейiл, сыпайы жiгiт. Аман-саулығын сұрап жалпақтап жатыр. Әрiптестерiнiң кешегi келеңсiздiгiне, жалпы Орталық Комитет басшыларының осы дөрекi, қысас әрекетiне өзiн кiнәлi сезiнгендей қысылып, ыңғайсыздана тiл қатады. Хал-ахуал ұғынысқаннан кейiн: – Димеке, Алаңда не боп жатқанын бiлесiз ғой? – дедi бұйымтайына көшiп. – Жастардың алдына шығып, өзiңiз басу айтпасаңыз болатын емес! – Бұл – Орталық Комитеттiң шешiмi ме, әлде өзiңнiң ұйғарымың ба? – Орталық Комитет осылай ұйғарып отыр. – Колбин жолдаспен келiсiлдi ме? – Әлбетте. Геннадий Васильевичтiң өзi маған Сiзбен сөйлес деп тапсырды. – Жарайды онда. – Рахмет, Димеке. Жарты сағаттан кейiн машина барады. Бәйбiшесi шай әзiрлеп қойған екен. Екеуi дастархан басына жайғасты. Үй iшiн жиып-тазалауға қызметшi ұстағанмен, қазан-аяқтың билiгiн бәйбiшесi ешкiмге бермейтiн. Сол әдетiмен қалампыр қосылған күрең шайдың бабын келтiрiп өзi құйып отыр. – Кешеден берi жағы қарысқан телефонның үнi шығыпты ғой? – дедi отағасының жүзiне барлай қарап. – Не дейдi? – Орталық Комитет шақырып жатыр. Жарты сағаттан соң машина келедi. – Бәрiнен бұрын телефонды үзiп тастағандарын айтсаңшы. Осы органның жiгiттерiнде ұят жоқ. Бiзге бұлай iстегенде, басқаларға не қылмайды! – Бiз ендi басқалармен бiрдеймiз! – дедi Димекең жымиып. – Соған үйренуiмiз керек. – Үйренбейтiн несi бар. Бiрақ мыналар демалысқа шықсаң да тыныштық берер түрi жоқ қой. Немене, жаңа қожайын бiр күн болмай жатып сағынып қалып па? – Бәйбiше, мен пенсияға шықсам да әлi Саяси Бюроның мүшесi екенiмдi ұмытпа. Орталық Комитеттiң өтiнiшiн жерге тастай алмаймын. Партияның солдаты емеспiн бе! – Димекең жымиып қуақылана тiл қатқанмен көкiрек түкпiрiндегi мұңды әйелдiк сұңғылықпен сезген бәйбiшесi демiн iшiне жұтып, үнсiз күрсiндi. Сәлден кейiн киiнiп, тысқа шықты. Ызғарлы, ылғал ауа бет қариды. Алматыда сирек болатын суық. Аспан шаңытып, аяз буып тұр. Көлденеңдей тоқтаған ақ “Волгадан” шыққан ұзын бойлы аққұба жiгiт iзетпен иiле сәлемдестi де, лып еткiзiп артқы есiктi ашты. Машина күнделiктi жүретiн жолға түстi. Әдеттегiдей эскорт жоқ. Елеусiз көп ақ “Волганың” бiрi. “Бiрiншi хатшылықтан түскенмен әлi Саяси Бюроның мүшесi екенiн ұмытқан ба бұлар!” Димекең жаңа басшылықтың әр әрекетiнен қысастық танып қорланып отыр. Машина Фурманов көшесiн бойлай өрлеп келедi. Жүрiстерi өнер емес. Жолдың бойы лек-лек жөңкiген халық. Шұбала созылған шерудiң бас-аяғына көз жетпейдi. Түнере лықсыған қара тасқындай кең көшенi кернеп жыбыр-жыбыр өрлеп барады. Әр тұста ағараңдаған транспоранттар. Көсемдердiң портреттерi. Арасынан өзiнiң де суретiн көрiп қалды. Орталық Комитет Пленумының шешiмiне наразылық бiлдiрiп жастар Алаңға шығып жатқан көрiнедi деген хабарды Димекең кеше кеште естiген. Бiрақ оған онша мән бермеп едi. “Е, қанша адам шықты дейсiң, қазiргi мына демократия, жариялық дегенге желiгiп, көп болса бiр, жүз шақты жiгiт-желеңнiң Алаңға барғанына даңғара қағып жатқан шығар” деп ойлаған. Жаңа “Алаңдағы жастарға басу айтыңыз” дегенде де көз алдына мұндай суреттi елестетпеген. “Әй, осылардың-ақ көздерiне қос көрiнiп, жүректерi суылдай бередi екен!” деп iштей кейiген. Ендi мiне, күтпеген көрiнiстен өзi де абыржып қалды. Сүйсiну де, қобалжу да аралас. Қара тасқын боп лықсыған ұлы шеру қандай айбарлы. Бiр бұлқынса, жолындағының бәрiн жапырып, жайпап өтердей. “Айналайындарым-ай, араңдап қалмасаңдар жарар едi!” дедi көптi көрген кәрi жүрегi қалтырап. Димекең Новочеркасскi мен Темiртаудағы қанды оқиғаларды бүге-шiгесiне дейiн бiлетiн, соның аяғын құшып жүрмес пе екен деп қорықты. Заңды талаптар қойған бейбiт шерудi әскермен жаншып, қанға бөктiрген жоқ па. Кешегi Целиноградтағы толқу да көз алдында. Оны Москваның нұсқауымен өздерi ұйымдастырған. Леонид Ильич марқұм көңiлшек адам едi ғой, Берлинге барғанда ықыласқа елiтiп отырып, “совет одағындағы немiстерге Целиноград облысынан автономия ашамыз” деп байқамай уәде берiп қояды. Бұл саяси қателiк едi, әрi қазақ мүддесiне қайшы. Димекең не iстерiн бiлмей дағдарған. Құдай оңдап, бұл идеяны бас идеолог Суслов та қолдамады. Не iстеу керек? Жалпақ әлемге жария боп кеткен уәдеден бас тарту үшiн, жергiлiктi халық өз жерiн бөлшектеуге қарсы шығып жатыр деген сылтау керек болды. Сөйтiп, өздерi қарсылық шеруiн ұйымдастырған. Бiрақ атқа қонған қазекем ерiк бермей шындап кете жаздап, әзер тоқтаған. Бұл да сондай қолтыққа дем бүркуден лап еткен дүрбелең бе? Сонда не үшiн? “Пленум шешiмiне наразылық бiлдiрiп, халық Қонаевты қолдап жатыр!” деп даңғыра қаққаннан не ұтпақ? Ақылы жетер емес. Әлде көлденең түртпексiз-ақ, “қайдағы бiр орысты неге қояды, қазақ құрып қалып па!” деп айналайын қазекем аруағы қозып, шынымен намысқа шапты ма екен? Қалай болғанда да айбары асқақтаған мұндай ұлы нөпiрдi бұрын-соңды көрiп тұрғаны осы. Қайтпас сұспен түйiлiп, лек-лек баяу жылжиды. “Үстiнен атан түйе аттап өтсе де мыңқ етпейтiн маңғаз, момын жұртым-ау! – дедi Димекең iшiнен, шарасыздана күрсiнiп. – Төзiп-төзiп келiп, бiр туласаң, өлген-тiрiлгенiңе қарамайтын бас асаулығың бар едi, сол мiнезiңе басып, арандап қалар ма екенсiң!” Жүрiс өнер емес. Басқа көшеге бұрыла алмайсың бәрiбiр. Орталық Комитет үйiне апарар жалғыз жол осы. Көлiк атаулы тоқтаған. Автобустар жолды жиектей әр жерде қаңқайып тұр. Ақ “Волга” ұшы-қиыры жоқ қара иiрiмнiң ортасында қалықтап келе жатқан ақ желкен сияқты. Шофер жiгiт клаксонды қалай бажылдатқанмен, қыңып жатқан кiсi шамалы. Кей тұстан сыналай өтiп, көбiне шұбаған топтың соңынан iлби ерiп, баяу жылжиды. Екi аттап – бiр тоқтап, таяқ тастамдағы Орталық Комитет үйiне сүт пiсiрiмде әзер тұмсық тiреген. Әлгi телефон шалған бөлiм бастығы, есiк алдында тықырши күтiп тұр екен. Елпелектеп өзi есiк ашып, iзет бiлдiрiп жатыр. “Димаш Ахмедович, берi қарай жүрiңiз!” деп Бiрiншi хатшының қабылханасына қарай бастады. Лифтiмен екiншi қабатқа көтерiлдi. Өзiнiң күнделiктi жолы. Жарқыраған кең дәлiз. Табан астындағы қызыл ала түктi кiлемнен аяқ дыбысы бiлiнбейдi. Жым-жырт. Сырттағы буырқанған теңiздей бұрқ-сарқ дыбыстан кейiн бiртүрлi құлағың тұнып қалғандай сезiнедi екенсiң. Ерсi, бөтен дүниеге кiргендей. Димекең қабылхананың табалдырығын толқи аттады. Көңiлi алай-түлей. Әр зат көзiне оттай басылып елжiреу де, өзiн бөтен сезiнiп имену де бар. Кеше ғана осы жердiң алшаң басқан қожасы едi. Бiр бұл бөлменiң ғана емес, бүкiл байтақ елдiң тiзгiнi жалғыз өзiнiң қолында болатын. Ендi, мiне, бөгде, жат бiреудей жаутаңдай енiп келедi. – Саламатсыз ба, Димаш Ахметович! – деп хатшы қыз Раушан мұны көрген бойда ұшып тұрып, көлдей қоңыр столды айналып алдынан шықты. Бұлтиған бүйрек беттерiнiң ұшы шұңғылдана, ұялы, қарақат көздерi ұшқын ата жаудырап әрi қуанып, әрi абыржып тұр. – Денсаулығыңыз жақсы ма? – Шүкiр, айналайын. Өз халiң нешiк? – Димекең басын изеп, қыздың қолын алды. Осынау инабатты қарапайым жанның риясыз iлтифатына әжептәуiр марқайып көңiлi елжiредi. Қасындағы жол бастап жүрген жiгiт: “Қазiр” деп, Бiрiншi хатшының кабинетiне кiрiп кеткен. Кiруiнен шығуы жылдам болды. Ілезде тауы шағылып, әлденеге жасып қалыпты. Шикiл сары өңi лап қызарып кеткен. Кiнәлi үнмен қипақтап: – Кешiрiңiз, Димаш Ахметович, сәл күте тұрыңыз. Геннадий Васильевич қазiр қабылдайды, – дедi де, аялдамастан есiкке қарай жылыстай бердi. Ендi бар салмақ өзiне түскендей Раушан сасқалақтап тұр. Тоқтаусыз кiретiн шығар деп ойлаған. Бүкiл Қазақстан төбесiне тұтқан Димекең, құдыреттi Дiнмұхаммед Қонаев, көптiң бiрi сияқты бұлай есiк аузында тұрады деген ой ақылына сияр емес. Қабылдауға келгендер отыратын қапталдағы қара былғары диванға “отырыңыз” деуге аузы бармай, қапелiмде абдырап қалған. Сөйткенше болмай Димекең өзi барып диванға тiзе бүккен. Раушан өзiнiң шарасыз қалпына күйiнiп, одан ары қысылды. Жерде жүрген Құдайдай боп көрiнетiн Димекеңнiң жай көптiң бiрiндей босағада отырғаны көкейiне қонар емес мүлдем. Сол екi арада лыпылдай басып Айтуаров кiрiп келдi. Раушанға қабағын қағып жымия амандасқан. Димекеңдi көрген бойда кiлт еңсесiн тiктеп, түсiн суытып ала қойды. Аяқ астынан сыздап, саз беттенiп, маңғаздана қалды. Қалай сiрескенiмен iштей абдырағаны көрiнiп тұр. Сәл iркiлiп барып, қолының ұшын бердi де, сәлем мәзiретiмен ерiнiн болар-болмас жыбырлатып, сырғып өте шықты. Бiрiншi шақырып жатса керек, сәлден кейiн Қалдыбаев кiрдi шайқалақтап. Ол да сырдаң. Жаңа қожайынның қайтсем оңтайынан шығам деп басы қатып тұр ма, мұны тiптi елең қылар емес. Ықылассыз сұлық амандасты. “Сен шалға бұл жерде ендi не бар?” дегендей, бетiне тесiрейе бiр қарап, терiс айнала бердi. Бiрiншi қабылдау бөлмесiне кiм келiп-кiм кеттi – экраннан бәрiн көрiп отырады. Содан қаймығып сақтық жасағандары ма, әлде өздерiнiң кiсiлiк өресi осы ма? Қайсысы болса да ақтау емес. Димекең бұл жiгiттердiң ұсақ, табандары тайғақ, желдiң ығына қарай жығыла кететiн майысқақ екенiне соңғы кезде көзi әбден жетiп болған, бiрақ дәл мұндай арзымайтынға арзандайтын күйкi, мүскiн деп ойламаған едi. Ең болмаса бетiне дұрыс қарап, ажарланып сәлемдесуге де жарамады ғой. “Шоқ-шоқ, өзiме де осы керек! – дедi iшiнен күйiнiп. – Тәшеновтердi таптап, талап, соңдарына ит салып қуып едi. Бунтарлар құрысын, алдымды кеспей иiлiп тұратын елпек, елгезектер керек дедi. Сондағы сүйрегендерi, сүйенгендерi осы ма?” Димекең бұл қорлықты Жаратқанның жазасындай түсiнiп, өзiн кiнәлап iштей мүжiлдi. Раушан екi бастық ағасының бұл қылығын көрiп, өз көзiне сенер-сенбесiн бiлмедi. Күнiне осы бөлмеде болып жататын талай “спектакльдiң” куәсi ғой. Не көрмейдi дейсiң? Қазақстанның кең даласына сыймай күркiреп жүретiн небiр арыстандар мұнда мысық боп кiрiп, мысық боп шығады. Кеше ғана осы екеуi Димекеңдi көргенде елден бұрын құлдыраңдайтын. Мұртымен бәтеңкесiн шөткiлердей иiлiп-бүгiлiп бұраңдағанда, сырттан қарап тұрып бұл қарадай қысылатын. Ендiгi кердеңдерi мынау. Тiптi, көрiп тұрған кiсiнiң жүзi шыдамайды екен. Қарияның жан күйзелiсiн әйелдiк сұңғылалықпен сезiп, не iстерiн бiлмей қалбалақтады. Орнынан бiр тұрып, бiр отырды. Үлкен кiсiнiң бүйтiп босағада отырғанының өзi қорлық қой. Әлi қаншама адам келедi. Солардың әрқайсысының мүсiркеп, мысқылдап қарағанының өзi неге тұрады. Жүрекке қадалған бiр-бiр оқ емес пе. Жан-жағына жалтақтап қараған Раушан кенет бiр амал тапқандай болды. Қарсыдағы көмекшiнiң бөлмесi бос екен. Бағанадан берi сол неге есiне келмеген десеңшi. – Аға, андағы жерден суық тиiп қалып жүрер. Мұнда отыра тұрыңыз! – дедi ауыр емен есiктi шалқалай ашып. Димекең қарсыласқан жоқ. Серiппелi қара диванды жапыра шөккен зор денесiн екi-үш ұмтыла әупiрiммен әзер көтерiп созалаңдай тұрды. Енi мен ұзыны бiрдей шаршы бөлменiң iшi кең, жарық. Қабырғаға қапталдаса қойылған диванға отырғысы келмедi. Көңiл түбiне шөккен жайсыз ойлар байыз тапқызар емес. Екi қолын арқасына айқастырып, есiк пен төрдiң арасында теңселе басып бiраз жүрдi де, терезенiң алдына келiп тоқтады. Алаң алақанға салғандай. Кенерiнен асып төгiлердей буырқана шалқиды. Құжынаған халықта есеп жоқ, көз аясына сыймайды. Бейбiтшiлiк пен Фурманов көшелерiнiң арасында ине шаншар орын қалмаған. Үй-үйдiң арасы, көше-көшеден лек-легiмен құйылып жатыр. Алаңның бергi бетiн жиектей әскер қоршаған. Кiсi бойы қалқан ұстаған қатар-қатар тiзбек. Сәл кейiндеу аралары жымдастырыла тiзiлген бронетранспортерлар мен әскери машиналар. Трибунаның қос қапталын жағалата қойылған темiр тосқауылдар. Кәдiмгi баррикада. Бiрақ мұның бәрi Алаңдағы буырқанған ұлы толқын ышқына лап қойса төтеп бере алар ма? Жағдай бұлай ушығады деп ойламаған. Жаңа бастықтың тыпыршып, жаны қысылатындай жөнi бар екен. Алаң кенерiне сыймай толқып теңселiп тұр. Көрген көздi айбынтып, қайтпас сұспен түйiле қорқыныш шақырады. Осыншама халықты бұл жерге алып келген не күш екен? Неден ашынды? Төменде, трибунада құндыз құлақшындардың төбесi дөңгеленедi. Мәмiлеге келу үшiн жiберiлген дөкейлер ғой. Жастармен не деп сөйлесiп жатыр екен? Қара иiрiм кенер теуiп шымырлай үйiрiледi. Шапши толқып қай тұстан лақ ете түсерi белгiсiз. Аяз буған сұр қабақ, бұлыңғыр аспан қайтпасқа бекiнген қайсар, қату жүздердi одан сайын сұстандыра түскендей. Батареядан шарпи ескен шым-шым құрғақ леп тынысын тарылтып бара жатқан соң, Димекең терезенiң бiр қанатын жартылай ашқан. Ішке лап қойған суық ауамен iлесiп сырттағы күркiреген ұлы сарынның жаңғырығы құлаққа ұрды ұмар-жұмар. Ән салған, ұрандаған, айқайлаған... ию-қию дыбыс. Ара-арасында у-шуды бұзып-жарып граммофонның дауысы саңқ-саңқ құлаққа жетедi: – Кешегi Пленумның шешiмiн қазақтың намысын таптау, бiздi халық ретiнде менсiнбеу деп бiлемiн! – дедi бiр тепсiнген өжет дауыс. – Қайдағы бiр облыстың хатшысын неге Қазақстанның басшысы ғып қоя салады? Соның бiлiк-бiлiмi Қонаевтан артық па екен? Әлде соған татитындай жетi миллион қазақта бiр азамат жоқ дегендерi ме? Бұл не басыну! – Жiгiттер, мәселенi бүйтiп ушықтыра бермеңдер. Партия қалай шешсе, солай болады! Оған қарсы шығуға ешкiмнiң хақысы жоқ.! – Бiз ондай шешiммен келiспеймiз! – Әйел дауысы орнықты, нық шықты. – Әр халықты өз көсемi басқаруға тиiстi. Бұл – ұлтшылдық емес, табиғи, адамшылық жөнi солай. Димаш ағаны неге себепсiз орнынан алады? – Қонаев қартайды. Өз өтiнiшi бойынша пенсияға шықты. – Одан да кәрiлер отырған жоқ па. Пенсияға шыққан күнде де неге лайықты құрмет көрсетiлмедi? Неге бiрауыз жылы сөз айтылған жоқ? Отыз жыл ел билеген қадырлы қариямызды бұлай құрметтемеу – бiздiң елдiк намысымызға сын. Димаш ағаны қамақта ұстап отыр деп естiдiк. Бос қауесет болса, шықсын алдымызға. Мән-жайды түгел өз аузынан естиiк. Димаш аға шықсын! Сол-ақ екен, елеуреген жұрт жан-жақтан қосыла айғайлап iлiп әкеттi: – Димаш а-ға! Димаш а-ға!.. – Бiр леппен күркiрей жаңғырыққан қуатты үн аспан астын кернеп тұр... Димекең ғұмырында дәл бұлай елжiреп толқымаған шығар. Көкiрегi мейiрiмге толып, қалай өксiп жiбергенiн бiлген жоқ. Қария өз кiндiгiнен ұрпақ болмағанға iштей мүжiлiп, қатты қасырет шегетiн. Әредiк Естай ақынның өлер алдындағы: “Қайғының ең үлкенi – бала жоғы, мiнеки қалған жоқ па дүние боғы!..” деген зары есiне түсiп, өзегi аяз қапқандай қалтырайтын. Мейiрi қанып маңдайынан иiскейтiн бiр жаман шикiөкпесi болса, дүниенiң бар қызығын соның жолына тәрк етер едi-ау! Тереңге шөккен осы аңсар әсiресе кешеден берi ескi жарадай қозғалып, көкiрегiн сыздатты. Сенген дос, сыйласқан серiктерi бiр-ақ сәтте жалт берiп, беттерiн терiс салды. Айналасы сыпырылып, соқа басы сопайып жалғыз қалған. Тақ пен тәж, қолпаштаған нөкер, мадақ, мансап – бәрi жалған., баянсыз екен. Бiр-ақ күнде қорғансыз, қубас, жетiм шалға айналды. Үйде де жалғыз, түзде де жалғыз. Дүние сұрқай, мәнсiз. Баяғының адамдарының ат басындай алтын бергенше, көзi жоқ соқыр, аяғы жоқ шолақ болса да бiр бала бер, тәңiрiм, деп неге мойнына бұршақ салып зарлайтынын ендi түсiнгендей. Немере-шөберелерi болса, үңiрейген көңiлiн солардың қызық-шыжығымен толтырмас па едi!.. Жо-жоқ, жалғызбын, жетiммiн дегенi бекер боп шықты. Іздеушiсi бар екен! “Мiне, менiң ұл-қыздарым! Осы емес пе ұрпағым! Кешiре гөр, жасаған ием, халқым, қазағым барда қубаспын деп күңiренгенiм күпiрлiк екен. Осынша жоқшысы бар адам қалай жетiм көңiл жалғыз болмақ? Сағыңды сындыртпаймыз, намысыңды таптатқызбаймыз деп өре түрегелiп, әне мың-сан ұл мен қызы Алаңға келiп тепсiнiп тұр. От пен судан тайсалмай қай бала бүйтiп әке үшiн басын бәйгеге тiге алады? Айналайын, құлындарым, жарықтарым менiң!.. – Тереңнен тыныс тартып күрсiнгенде, көкiрегiн көк жалын шарпи соғып, өксiкке булықты. Көздерiнiң қиығынан ып-ыстық қос тамшы мөлт етiп, аққұба ашаң жүзiн қуалай домалап бара жатты. – Ардағым, асылым деп тұрсыңдар-ау, қарақтарым. Елжiреген жүректерiңнен айналайын. Ықыластарыңнан садаға кетейiн! Бiрақ мен сендер үшiн не iстеп, не тындырдым? Сендердiң тағдырларың, болашақтарың үшiн дәл өстiп басымды бәйгеге тiккен жерiм болды ма? Сендер ойлағандай мiнсiз әулиемiн бе? Сендер елестеткен кiсiлiк биiкке көтерiле алдым ба? Әттең дүние, өткен күннiң медетiнен өкiнiшi мол екен. Мен де жұмыр басты пенденiң бiрiмiн ғой, қарақтарым. Сүрiнген, адасқан тұсым көп болыпты. Қас деп доспен алысыппын, жуас деп нәрсiздi жинаппын айналама. Ендi мiне, көз алдымдағы көк тұман сейiлгендей, жақсы-жаманды басқаша парықтап, бармақ шайнап пұшайман болып тұрғаным мынау!..” Иә, опық жейтiн жайлары көп-ақ. Осы келген көген көздердiң қайсы бiрiнiң шекесi шеруен атып тұр дейсiң. Көбi “жетiм бұрышты” сағалап, көрiнгеннiң босағасында жаутаң көз болып жүргендер. Ұзағаны жатақхананың тар бөлмесiнде бала-шағасымен қысылып-қымтырылып күнелтуде. Жұмыстың ақысы аз, лас, ауырын iстейтiн де солар. Өз елiнiң астанасында адам сияқты тiршiлiк ете алмау, келiмсектей қағажу көру, әлбетте, кiмге де болса қорлық. Оқу бiтiрген жастардың Алматыда тұрақтап қалуы қиын. Жақында қала бойынша әлеуметтiк талдау мәлiметтерiмен танысып отырып төбе шашы тiк тұрды. Алматы ауыр машина жасау заводындағы қазақ инженер-техниктерiнiң үлес салмағы екi проценттен аспайтын болып шықты. Ал, электр шамы заводындағы жалпы қазақтың саны бiр процентке де жетпейдi екен. Есесiне, балабақшалардағы күтушi, ауруханалардағы санитар, еден тазалаушылардың жартысына жуығы – пединституттардың қазақ бөлiмiн бiтiрген қыз-келiншектер. Қазақ жастары құрылыста, завод-фабрикалардың денсаулыққа зиянды, жұмысы ауыр цехтарында басым. Осы жайлардың бәрi қабырғасына аяздай бататын. Қазақтың санын Алматыда қайтсем көбейтемiн дейтiн. Бiрақ көкiректегi қыжылы қара бұлттай, қылған iсi қылдырықтай. Түбегейлi шаралар қолдануға ұлтшыл деген атаққа iлiгiп кетем бе деп жоғарыға жалтақтады. Өзiнше тiгiсiн жатқызып, жiңiшкелеп жасаған ұсақ-түйек тiрлiктiң нәтижесi шамалы. Соның өзiне кедергi көп. Емеурiннен түсiнiп, iлiп әкетудiң орнына кейбiреулер тiптi, керi тартты. Ана бiр жылы “жиырма бес жыл қой бағып пенсияға шыққан шопандардың Алматыдан пропискасыз, кезексiз пәтер алуға хақысы бар” деген дабырасыз қаулы шығартқан. Кейбiр азаматтар: “Астана қойшылардың қаласы болып кететiн шығар!” деп уайым жегенде, “Бәрiң де кешегi қойшының баласысыңдар, қайсыңнан қойдың иiсi шығып тұр!” деп ықтырып тастаған. “Осы қаулыны пайдалан” деп қала бастығына тапсырған. Жөнiн бiлетiн азамат сияқты көрiнiп едi, саңылаусыз азғынның өзi екен. Мышкин деген алаяқ екеуi Сiбiрден келген қалталыларға жарты микрорайонды сатып жiберiп, ақыры асылып өлдi. “Кешiрiңдер, қарақтарым, – дедi Димекең iштей күйзеле күбiрлеп. – Сендер бүйтiп ардақтап, асқақтататындай дәрежедегi абырой иесi бола алмағаныма өкiнемiн. Сендерге не жақсылық жасадым? Қазақстаным деп жүрiп, қазағымның мұң-зары көңiлден таса қалыпты. Қазiр алдарыңа шыққанда айтарым көп. Бүкпесiз ағынан жарыламын. Осы уақытқа дейiн сендер маған бас иiп келсеңдер, ендi мен сендердiң iзгiлiктерiңнiң алдында басымды иемiн, асау жүрек, абзал ұрпағым. Қалған ғұмырымда сенiң тiлеуiңдi тiлеумен өтермiн. Тек сен аман болшы!..” жүктеу/скачать 5,73 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|