Журналист психологиясы: заман талабы

Журналист психологиясы: заман талабы

2 Қазақ журналистикасының психологиясы.

3 БАҚ психологиялық айла-шарғысының он стратегиясы
Журналистика заңдылықтарын, сұхбат берушімен журналист әрекеттерінің психологиялық ерекшеліктерін білу және де кәсіби құдіреттілік, ақпарат жасау, ұйымдастыру, басқару заңдылықтарынан хабардар болу – нәтижесінде мұның барлығы журналист қызметтің тиімділігін, өміршеңдігі анықтайды.

Журналистика психологиясы – бұл журналистика және психология атты екі ғылыми пәннің түйіскен жерінде қалыптасып, дамып отырған ғылым. Бұл ғылым бір мезетте аталған ғылым түрлерінің мәліметтеріне негізделіп отырғандықтан, журналистика психологиясы пәнінің мән-мағынасы да,кешенді құрылымыда ауқымды болып табылады.

Олардың арасында оптимальды пропорцияларды тауып, маңызды деген психологиялық проблемаларды анықтай отыра бір жүйеге келтіру- журналистика ұғымын негізге алған жағдайда ғана мүмкін. Бірінші кезекте журналистің жеке тұлғалық қызметі ғана маңызды да анықтаушы буын қызметін атқарды. Алайда, бұл қызмет бір уақытта – негізгі психологиялық категория болып заңдылықтар да жеке барысында толыққанды, кешенді көрінетіндігін атаған жөн. Қызмет категориясының барысында журналистик мен психология теорияларының арасынд байланыс пайда болып, журналистика психологиясы жеке ғылыми сала ретінде қалыптасады.

Л.Кинг өзінің «Как разговаривать с кем угодно, когда угодно и где угодно» атты кітабының кіріспесінде: «Міне, отыз сегіз жыл бойы менің әңгімелесуім, адамдармен сұхбаттасуым – жеп отырған наныма айналды»,- дейді.

Әрбір журналистің ең алғашқы сұхбаты, бойындағы қорқынышы оның есінде мәңгі сақталады. Л.Кингтен қарапайым ғана екі нәрсені үйренуге болады, және кез-келген уақытта ол ұғымды ұтымды пайдалана аламыз. Оның біріншісі: Л.Кингтің ең алғаш рет 1957 жылы 1- мамырда Майами-Бичтегі WAHR шағын радиостанциясындағы мүлдем сөйлей алмай кідіріп қалғандағы жасаған әрекеті. Радиостанцияның бас директоры Маршалл Симмонс, Л.Кингке оның даусы ұнайтындығын айтып, оны жұмысқа шақырады. Бірақ, әзірше бос орын жоқтығын айтады. Ларри өз қалтасында бір де бір цент болмаса да күнделікті радиоға келіп, жаңа түскен ақпараттарға, эфирдегі диск-жокеилер мен диктордың жұмысын бақылап, біреуіне қажет болып қалар деген ниетпен заметкалар жазып жүреді. Кенет, күндердің бір күнінде М.Симмондс әлі тәжірибесіз Ларриді ауырып қалған таңғы бағдарлама жүргізушісінің орнына шығуды тапсырады. Арман орындалды! Енді Ларри таңертеңгілік үш сағаттық бағдарлама жүргізу бақытына ие болды. Қуанышы қойнына сыймаған ол демалыс күндерінің барлығын мәтін жаттаумен өткізеді. Дүйсенбіде эфир уақыты келіп жеткенде, ол біресе су, біресе кофе ішіп әуре болады. Осы кезде директор оны кабинетіне шақыртып, сәттілік тілеп, эфирге Ларри Зайгес деген есімнің орнына алдында жатқан газеттен спирттік тауар сататын жарнамадан «Кинг» атауын оқып, енді сені Ларри Кинг деп атайтын боламыз дейді. Сонымен, Ларри өз орнына келіп, дайындаған әуенін жіберіп, сілейіп тұрып қалады, сөйлеуге бата алмай, біраз уақыт кетіп қалған соң: – Бұл жерде сөйлеу керек! деген айғайдан тез арада ес жиып Ларри өз сөзін былай бастаған екен: Қайырлы таң! Мен бүгін эфирге алғаш рет шықтым және демалыс күндерімнің барлығында осыған дайындалдым. Он бес минут бұрын маған жаңа ат берді, өзім әуен де дайындағанмын. Бірақ, менің тамағым кеуіп кетті және абыржып тұрмын. Ал директор болса, есікті теуіп: «Бұл жерде сөйлеу керек!» деді. Аузынан күштеп болсын сөз шығара алған журналист ендігі уақытта еркін сөйлеп, болашақта ешқашан мұндай күйге түспеген. Бұдан байқайтынымыз, журналист өзі ашылып сөйлесе, басқа адамдар да оған сенім білдіріп, сырын ақтарады. Бұл қағиданы есте ұстаған абзал.

Екіншісі, сіз сөйлескелі тұрған жанның да екі көзі, екі құлағы бар, яғни ол да сіз сияқты адам. Ендеше қымсынуға орын жоқ.

Әлеуметтік бақылаудың негізгі элементі стратегиялық назарды бұру болып табылады. Мақсаты – саяси және экономикалық элита шешетін, «тасқын» немесе «басу» технологиясы арқылы тоқсаусыз назар бұру және болмашы ақпарат көмегімен жұртшылықтың назарын маңызды сұрақтардан аудару. Стратегиялық назарды аудару азаматтарға ғылым, экономика, психология, нейробиология, кибернетика салысынан маңызды білімді алу мүмкіндігін болдырмау үшін маңызды болып табылады.

Бұл әдісті «проблема - реакция - шешім» деп атайды. Проблема жасалады, жұрттың белгілі бір реакциясын тудырып, олар шешімін тауып беруді қалайтын «жағдай» пайда болады. Мысалы, азаматтардың еркіндігін шектейтін қауіпсіздік шаралары туралы және саясаттың жүргізілуін нығайтатын заңдар қабылдауын азаматтар өздері сұрауы үшін қала халқының өсуін болдыру немесе қанды теракт ұйымдастыру.

Белгісіз шешімдерді сіңдіру үшін, оларды жыл-жылдап, біртіндеп енгізу керек. Дәл осылай 80-90 жылдары жаңа әлеуметтік-экономикалық шарттар міндеттелген болатын: мемлекеттің рөлін шектеу, жекешелендіру, сенімділік, икемділік, жаппай жұмыссыздық, лайықты өмірге кепілдік бере алмайтын еңбек ақы. Осы өзгерістерді бірден енгізу революцияға жол ашар еді.

Беймәлім шешімдерді қабылдатудың тағы бір әдісі, оларды «жанға бататын және қажетті» екендігін көрсетіп, азаматтардан олардың болашақтағы іске асуына келісім алу.

Көпшілік жұртшылыққа арналған жарнамалар балаларға арналған дәлелдермен, рәміздермен, әсіресе екпінмен қолданылады. Бала тым кішкентай болып, ақыл-ойы жетілмеген болса да. Неліктен? «Егер сіз адресатқа 12 жасар адамға сөйлегендей сөйлесеңіз, ол бала сияқты болып, сын көзбен қарамайды».

Эмоционалдық аспектіні қолдану – жеке адамдардың сыни қабылдауын және тиімді сараптаманы оқшаулайтын классикалық технология. Сонымен қатар эмоцианалдық факторды қолдану ойларды, қалауды, үрейді, мәжбүрлеуді, тәртіптің керекті үлгісін кіргізетін санадан тыс есіктің ашылуына жол төсейді.

Технологияны және әлеуметтік бақылау, қанау әдісін түсіне алмайтын қабілетке ие, тәуелді қоғамды құру. «Кедей тапқа арналған білім беру сапасын төмен, шамалы етіп, төмен тап пен жоғарғы әлеуметтік таптың арасындағы мәдениетсіздік көзге көрінетіндей болып, оны түзей алмайтындай дәрежеге жеткізу».

Көпшілік жұртқа топас, ұятсыз және тәрбиесіз болу сәнді екен деген ойлар тарату.

Жеке адамдар қайғыларына және сәтсіздіктеріне ақылдары, қабілеттері, талпыныстары жеткіліксіз болғандықтан, өздерін кінәлі санайтындай ету. Қазіргі жүйеге көтеріліс ұйымдастырудың орнына, олар өздерін дәрменсіз санайды. Бұл жабырқау күйіне апарады, адамның іс-әрекеттерін тежейтін тиімді әдіс.

50 жыл ішінде ғылыми жетістіктер негізгі жұртшылық пен жоғарғы элита арасындағы білімнің айырмашылықтарына алып келді. Биология, нейробиология, қолданбалы психология көмегімен, «жүйе» адамзат туралы көптеген білімге ие болды, мейлі психологиялық және физикалық болсын. Бұл деген «жүйе» жеке адамдарды өздеріне қарағанда жақсырақ бақылай және басқара алады деген сөз.

1. Қазақ журналистикасының психологиясының ерекшелігі неде?

2. БАҚ психологиялық айла-шарғысының он стратегиясы негізгі мақсаттары қандай?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Кропотов Л.А. Журналистика на путях социологии. Методы социологических исслеований в журналистической практике. Свердловск., 1986.

2. Свитич Л.Г. Эффективность журналистической дятельности. М., 1986.

3. Свитич Л.г. Журналист и его работа. М.,1979.

4.“Журналист: социологические и социопсихологические исслеования”. Под ред. Л.Г. Свитич и В.В Ширяевой. М., 1994.
7-дәріс

ПР және жарнаманың БАҚ-ғы психологиялық қарым –қатынас

1 Паблик рилейшнз ұғымы, PR-технологиялар

2 Жарнама психологиясы

3 Қазіргі заманғы жарнама қызметінің негізгі сипаттамасы.

Паблик рилейшнз (publіc relatіons – көпшілікпен қарым-қатынас) – мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар мен әлеуметтік құрылымдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесі; қоғаммен байланыстардың жаңа кәсіпкерлік салласы; қоғам мен ұйымдар арасындағы өзара түсінушілікке қол жеткізуге бағытталған қызмет.

1. 
   Тілдік амал-тәсілдер;
   
2. 
   Тілдік айла-тәсілдер.
   

Жарнама – тауарларға сұранымды қалыптастырып, ұлғайту мақсатында олардың қасиеттері мен көрсетілетін қызметтер туралы ақпаратты тиімді бағытта тарату.

Қазіргі заманғы жарнама қызметінің негізгі сипаттамасы болып олардың өнеркәсіптік орындарының және сервистік қызмет көрсету фирмаларының қызмет етуінің өндірістік-өткізуді басқару процестеріне тартылуы нәтижесінде жаңа ролге ие болуы табылады. Жаңа жарнаманың мәні – олардың маркетингтік жүйе кешенінің ажырамас және белсенді бөлігі болуында және өнім өндірушінің жарнамалық-ақпараттық қызметінің тиімділігі мен олардың әлемдік нарық талаптарына сәйкестігінде болып отыр.

Кең таратылған ой-пікірлерге қарамастан тек жалғыз жарнама ғана «сауданың қозғаушы күші» емес, ол тек көп күштердің бірі ғана. Жалпы кеңейтілген кешенді маркетингтік шаралар жүйесінің арасында жарнама, әдетте, басты элемент болып саналмайды. Іс тәжірбиеден көріп отырғанымыздай, қандай ма өнімнің өткізу көлемінің артуы мен кемуіне әсер ететін басты фактор болып, ең алдымен бірінші кезекте, осы тауарлардың өзінің сапасы мен тұтынушылық қасиеті, олардың бағасы, нарықтағы жалпы конъюктуралық хал ахуалды, бәсекелестердің әрекеті және тағы басқа да факторлар табылады. Жарнама қызметі үшін көп ақша қаражаттары қажет, кей жағдайларда фирманың алға дұрыс мақсат қоймауынан, жарнама бюджеті жөнінде терең зерттелген шешім қабылдамауынан, жарнама құралының дұрыс айналысын қалыптастыра алмауынан және дұрыс таңдай алмауынан, жарнама қызметінің нәтижесін қате бағаласа, жұмсалған ақша қаражаттары да босқа кетуі де мүмкін.

Маркетинг стартегиясын жоюалауда ең алғашқы қадам – мақсатты нарықты таңдау. Екіншісі - әрбір нарық түрі үшін мақсатты маркетинг кешенін анықтау. Маркетинг кешенін компанияның «4Р» тәсілін қолдануымен анықталады:: өнім, баға, орыны мен қозғалысы. Жарнама дегеніміз – бұл тауар қозғалысының бір құралы.

Жарнама маркетинг жоспарынан шығады, жарнама жоспары маркетинг жоспары сияқты жасалады. Жоспар құрамына жарнамалық мақсат және стратегияны талдау тараулары қарастырылады.

Әрбір бұқаралық ақпарат құралдары тек өзінің ғана қасиетіне қарай мүмкіндігі мен белгілі бір қоғамдық топтар үшін сипаттамасы бар. Жарнама беруші мен агенттік сатып алушыларды қызықтыру үшін жарнама объектісі ретінде қандай бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалану керек екендігін шешуі керек. Осы мәселелер шешілгеннен соң бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс жасаушы тұлғаның міндеті тек айналыстағы ақпарат құралдарының ішінен қалаулы мақсатқа тиімді жетуге мүмкіндік беретін қажетті радиостанцияны, телебағдарламаларды және үнпарақтарды және тағы да басқаларын таңдау болып табылады.

Жарнама жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру кезінде жарнамалық хабарлама құру кезінде кездесетін мынадай көп таралатын қателіктерді, яғни, жарнамаланатын тауар немесе қызметтің тұрақты үлгісінің болмауы, бренд мәнін көрсете алмайтын идеяны жарнамалау, жарнамада тауарды асыра мақтау сияқты қателіктерді жіберіп алмауға ұмтылу керек. Осы аталған факторлардың барлығы жарнамалатын тауарға орны толмас зиян келтіруі, сатып алушылар алдында төмендетуі мүмкін, соның нәтижесінде барлық өнімнің нарықтағы қозғалысына жіберілген күш зая кетеді

Тауарлар мен қызметтердің жарнамалық маңдайшадағы жазулары – жарнамалаудың ең көне түрлерінің бірі. Ал сыртқы жарнама қызметінің заманауи дәуірі ХХ ғасырдың басында қалыптасты.

Сыртқы жарнаманың, өзге де жарнама тасымалдаушылар түрлері сияқты, өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Артықшылығына мыналарды жатқызуға болады:

Сыртқы жарнама, телевизиялық компанияларды жарнама үлгілерін жарқын түспен тарату және жалпы қамту аясы мен теледидар жиілігін кеңейтуге итермелейді;

Оның көмегімен радио арқылы қол жеткізуге мүмкін болмайтын әдемі кабылдау ассоциациясына қол жеткізіледі;

Журналдар арқылы әдемі таңдау жасауға болады, бірақ оның таралым жиілігі шектеулі. Сыртқы жарнама арқылы көптеген журнал компанияларында мүмкін болмайтын жиілікке қол жеткізуге болады;

«Сыртқы жарнаманың графикалық суреттері арқылы үнпарақтарға қарағанда әсері күшті визуальды сезіну әсерін қол жеткіледі.сонымен қатар сыртқы жарнама үнпарақтардағы жарнамалардың өмірін ұзартады».

Сыртқы жарнама радио мен телевизиялық жарнамаларға қарағанда адамдарың жүйкесіне тимейді.

Сонымен қатар, тағы бір артықшылығы олардың – ықшамдығында. Оларды көшенің әрбір бұрышына – қалқаншада, шатырда, ғимараттар қабырғасына, көшені жарықтандыру тұрбаларында, аялдама павилиондарында, жүргіншілер жүретін жол бойында, яғни мақсатты аудитория көретін жерлердің барлығында – қаланың іскер орталығында, кеңселер орналасқан орындарда, немесе тұрғын үйлер, жоғарғы оқу орындары аймағында немесе супермаркеттер орналасқан жерлерге орналастыруға болады.

Сыртқы жарнама тұтынушылардың тұрақтылық өмірге деген сенімділігін арттырады, өйткені олар күн сайын бір парақты , бюір орында көреді.

Сонымен қатар сыртқы жарнаманың айтарлықтай кемшіліктері де бар:

Сыртқы жарнаманың әсер ету аймағы тек көріну аймағына тәуелділігіне қарай шектеулі болады. Ал жарнаманың өзінің әсері тіпті төмен, өйткені тұтынушы плакатқа тек 10 секундтан 30 секунд аралығында назар аудара алады.

Сонымен қатар осы берілген жарнамалық хабарламаға назар аударатын аудитория санын, құрамы мен сипаттамасын анықтау қиын. Сондықтан жарнаманың да тиімділігін бағалау қиынға түседі.

Сондай-ақ өзге жарнама тасымалдаушылар қатарынан анық көрінетін орынды таңдау да қиындық тудырады. Нәтижесінде сыртқы жарнама тұтынушылармен хабар алуға мүмкіндік беретін құрал ретінде қымбатқа түседі. Өйткені, оны дайындауға, қондыруға және сақталуын қамтамасыз етуге, сонымен қатар, көптеген қызмет түрлері кешенін - көптеген қалалық қызмет орындарынан қажетті жер үшін келіссөздер жүргізуге және сол жерлерге орналастыру үшін келісім алуға қырауар қаржы жұмсалады.

Осы аталған зерттеулер нәтижесінде мынадай нәтижелерге қол жеткізілді

- компаниядағы жарнамалық ақпараттық қызметті ұйымдастырудың теориялық аспектілері зерттелді;

- РА «Эталон» жарнамалы-ақпараттық жұмыстарға талдау жасалды;

- сыртқы жарнама құралдарын орналастыру жұмыстарын ұйымдастыру ерекшеліктері қарастырылды;

- «Эталон» компаниясының кешенді жарнамалық қызметі.

Сонымен, осы аталған «Сыртқы жарнама есебі мен аудитінің ерекшеліктері» дипломдық жұмысының мақсаты айқындалды деп есептеуге болады. Жұмыс барысында барлық алға қойылған міндеттерге қол жеткізілді.

1. Императивтік қарым-қатынас, манипуляциялық қарым-қатынас, диалогтық қарым-қатынастардың айырмашылықтары қандай?

2. Жарнама психологиясы нені зерттейді?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.

2. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.

3. Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы., 1996.

4. Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002

8-дәріс

БАҚ-ның психологиялық пәрменділігі

1 БАҚ-тың қоғамдық пікірге әсері

2 Сөзбен сендiру және өзiн-өзi нандыру 

3 Адресанттың (журналисттің) ақпаратты жеткізудегі психологиялық аспектісі

БАҚ «инфо-ноо» аясындағы көрініске айналды деген сөз жиі естілетін болды. Ақпараттық қатынас жүйесінің жаһандануы бүкіләлем халықтары мәдениетінің өзара ықпал етуіне, байытылып дамуына, ақпаратты дүниенің қай бұрышына да жедел жеткізуге лайықталған ашық қоғамның қалыптасуына қолайлы жағдай тудырып отыр. Сонымен қатар елдер мен халықтардың мәдениетін, салт-дәстүрін, өзіндік ерекшеліктерін жоғалтуына, санасын бір қалыпқа салып теңестіруіне ықпал етуі де ғажап емес.

Бұқаралық ақпарат қарым-қатынасының тарихи дамуы қайшылыққа толы, күрделі болса да қазіргі  өркениет үшін оның алар орны, маңыздылығы  ерекше екендігі дау тудырмаса керек. Журналистика адамзат тағдырына маңызды ықпал жасаумен қатар оның ақпаратының жаһандық кеңістігі қалыптасып келеді.

Ақпараттық қарым-қатынастың жаһандық жүйесі пайда болып, іс қимылының қарқын алуы адам қолымен жасалған жаһандық аумақтың белгілі бөлігі дербестеніп «ноо сфера»-ны, оның ақпараттық аясын тудырып отыр. Бұл жайында ресейлік ғалым Е.А.Корниловтың «Ақпараттық ноо-сфера - адам баласының жасаған білімі, танымы секілді руханияттың, өркениеттік дамудың, жаңа технологияның жетістігі, қоғамдық мәдени дамудың нәтижесі әрі журналистика теориясының мен кейбір нақты ғылыми зерттеудің кешенді нысандарының бірі болуға тиіс» - деп ерекше атап көрсеткені бар.

Соңғы кездері БАҚ-тың іс-әрекеттеріне байланысты барлық проблемаларды заң жүзінде атқарушы биліктің құзыретінен алып, арнайы қоғамдық ұйымға беру туралы ұсыныстар айтылуда. Бұл әлемдік озық тәжірибеде кездеспейтін және еліміздің ішкі тұрақтылығына нұқсан тигізуі мүмкін жаңалық. Атқарушы биліктің міндеті қабылданған заңдар шеңберінде мемлекет жұмыстарын орындау, заңды және жеке тұлғалардың арақатынасын реттеу, тиісті инфрақұрылымды дайындау болып табылады. БАҚ-ты атқарушы биліктің қарамағынан шығарып, «қоғамдық» ұйымға бағындыру практикада мүмкін емес. Ал, Қазақстан сияқты күрделі трансформациялық процестер қарқынды жүріп жатқан алуан этникалық топтар уә мәдениеттерді, тілдер уә діндерді қамтитын, әлемдік деңгейдегі қақтығыс аймақтарының кіндігінде орналасқан мемлекетте бұл қадамның қауіпті нәтижелер беруі әбден мүмкін. Осындай ахуалда БАҚ-тың қоғамдық пікірге әсерін ескеруге міндеттіміз.

Сөзбен сендiру және өзiн-өзi нандыру 

Қызыл тiлiмен даңқы жайылған ежелгi грек софисi Георгий былай деген екен: “Сөз деген – ұлы әмiршi, қол-аяғы, денесi болмаса да ол аса ғажайып iс атқара алады. Өйткенi сөз үрейдi де басады, қайғыны да тарқатады, қуа­нышқа батырып, аяныш сезiмiн оятады... Айтылған сөздердiң бiрi – қайғыға шом­­дырады, екiншiсi – қуанышқа бөлейдi, үшiншiсi – қорқытады, төр­тiншiсi – өзiңдi мадақ­тап, мақұлдайды, ал қайсыбiреулерi жаныңды уландырып, сиқырлап алады, сөйтiп, оны басқа жолға да бұрып жiбередi”.

Адамға сөзбен әсер етудi «сендiру, көндiру» деп атайды. Нерв жүйесi әлсiреген, әсерге соншама берiле кететiн адамдар бiреудiң сендiру, иландыру сияқты әрекетiн ерекше тез қабыл алады. Мұндай кiсiнi, мәселен, бiрдеңеден қорқыту онша қиындыққа түспейдi. Не болмаса оның көңiлiн көтеру, мүлде жадыратып жiберу де оңай болады. В.М.Бехтеревтiң бейне­леп айтуы бойынша, иландыру (көзiн жеткiзуден өзгеше) адам санасына “есiктен емес, тесiктен кiрiп алады”.

Сол сияқты, өзiн-өзi илан­дыру, нандыру организмге бұдан әлдеқайда күштi, тiптi мейлiнше әсерлi ықпал жасай алады. Оның әсерiмен белгiлi бiр адамдардың ауруға шалдығуы немесе дертiнен айығуы – әбден мүмкiн нәрсе. Сонда ол қалай болады дейсiз­дер ғой? Жүйкесi тозып жүрген, әр нәрседен күдiк ала беретiн адам сәл ғана дiмкәстанды делiк. Бiрақ ол аса елеулi науқас жайында ойлана бастайды. Мәселен, оның жоғары тыныс     мүше­лер­i­не суық тиiп, тамағы ептеп қарлығың­қырады делiк, ал өзiне дауысы мүлде шықпай қалған сияқты болып көрiнедi. Бұл ой күдiкшiл адамның соңынан қалмайды, бiраздан кейiн ол өзiн-өзi “үнсiз қалмасам жарар едi” деп иландыра бастайды. Ақыры келiп ол дауысынан айырылады да!

Өлiм жазасына кесiлген бiр қылмыскер жайындағы мынан­дай әңгiме бар. Оның көзi орамалмен байланып, “күре тамырың кесiлдi, ендi қансырап өлесiң” деп сендiрiлген екен. Бiрнеше минуттан кейiн ол, шынында да, өлiп кетiптi. Бiрақ оның күре тамырын кескен ешкiм болмаған, денесiне тек сыздықтатып жылы су құйылып тұрған.

Бiр дәрiгер адамның өзiн-өзi сендiруiне байланысты мына бiр таң­ғаларлық жағдай­ды баяндайды. Ол жүрек аурулары жайында лекция оқып тұрып, өз жүрегiнiң соғуына құлақ салады. Сонда лектор жүрегiнiң бiрқа­лып­ты соғып тұрмағанын сезген­дей болады. Дәрiгер жүрегiнде ауру барын қатты ойланып, сол жайында қам жей бастайды.  Оның бұл қорқынышы орга­низмге жетпей қоймайды, шынында да, дәрiгердiң жүрегi ауруға шалдығады.

Белгiлi  совет актерi И.Н.Певцов тұтықпасы бар кiсi екен, бiрақ сахнаға шыға келгенде оның бұл кемiстiгi еш уақытта бiлiнген емес. Қалай дейсiздер ғой? Актер “сахнада тұрған және онда әртүрлi қимыл көрсетiп жүрген мен емеспiн, басқа адам – пьесаның кей3керi, оның тұтықпасы жоқ” деп өзiн-өзi кәмiл сендiрiп қойған. Бұл оған қашанда әсер ететiн болған. Париждiң туберкулезге шалдыққан сыр­қаттар жататын емхана­ларының бiрiнде дәрiгер Матье мынандай тәжi­рибе жасайды. Ол өзi емдеп жүрген ауруларға: “Германиядан жақында жаңа дәрi алдыратын болдым, ол туберкулездi заматта-ақ жұ­лып алады екен» деп жария­лайды. Ол кезде бұл ауруға қарсы ешқандай дәрi әлi табылмаған болатын.

Дәрiгердiң сөзi науқастарға қатты әсер етедi. Мұны “дәрiгердiң ойдан шығарып алған қулығы” деп ешкiм, әрине, ойламайды. Дәргердiң жұртты сендiруi науқас адамдарға шипа болады; ол «дәрiнi алдым» деп ауруларды емдей баста­ған­да солар­дың көбiнiң жағ­дайы күннен-күнге жақсара бередi, ал қайсыбiреулерi құлан-таза жазылып кетедi. Сонда дәрiгер науқас адамдарды немен емдеген? Кәдiмгi жай сумен! Міне, осындай мысалдар адамға қандай да бір жағдайды сөзбен сендіру болатындығын дәлелдейді. Ендеше, БАҚ-да ең негізгі қару – сөз, оны адресатқа психологиялық аспектіде қолданып, оны тиімді қолдана білгені жөн.

Аудиторияның мәтінді барынша дұрыс түсінуі үшін адресант ақпаратты жеткізу барысында оқырман қауымның қажеттіліктерін, мүдделерін, білім деңгейін, әлеуметтік ұстанымдарын ескереді. Сөз субъектісі коммуникативтік ниетін жүзеге асыру үшін мәтін түзбес бұрын адресаттың а) тілдік біліміне, ә) дәстүрлі біліміне сүйенеді . Осыған байланысты мәтіннің психологиялық - прагматикалық сипаттамасын арнайы қарастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені мәтіннің прагматикалық компоненті тілдік құралдардың жұмсалуына қатысты заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік береді.

Газет мәтінінде адресанттың белгілі бір прагматикалық ұстанымы көрініс табады.

Зерттеушілер оны 3 түрге жіктейді:

Мәтінде прагматикалық ұстаным бірнеше саты арқылы жүзеге асырылады.

Болмыстағы оқиғалар  БАҚ  арқылы реципиент  санасында  белгілі бір бейнеде көрініс табады. Осы бейненің қалыптасу жолдарын былайша көрсетуге болады:

Мәтін ақиқат болмыстағы қандай да бір оқиғаға, фактіге негізделеді; ол фактілерге қатысты материал іріктеледі; адресант ақпаратты іріктейді және оған өз субъективті бағасын береді; ақпараттың мәтін түрінде ұсынылуы үшін белгілі бір тілдік құралдар таңдалып, модельге түсіріледі, сөйтіп мәтін түзіледі;

Газет мақаласына арқау болған ақпарат бастапқы, пайда болған сәтінен оқырманға ұсынылғанға дейін осындай басқыштардан өтеді. Мұнда негізгі күш те, жауапкершілік те адресантқа (журналистке) түседі.

Яғни публицистикалық мәтінге баға бергенде біріншіден, журналист шешімін табуды мақсат еткен нақты проблемалар мен мақала жарияланғаннан кейін қол жеткізілуі тиіс нәтижелер ескерілуі тиіс; екіншіден, мәтінде көрініс тапқан идеологиялық ұстанымдар мен этикалық нормалардың рөлі дұрыс түсінілуі қажет; үшіншіден, материал аудиторияға тән мәдени дәстүрмен байланыста алынуы керек.

Қазіргі қазақ баспасөзінде жарияланған оқырмандар хаттарына, әртүрлі сауалнамалар нәтижелеріне шолу жасай отырып және жеке тәжірибе нәтижесіне сүйене отырып, бүгінгі қазақ оқырманын шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады деп ойлаймыз:

2. Шартты түрде даукестер деп аталатын топқа адресантпен қайткен күнде де келіспеуді мақсат ететін, мақала авторының әрбір сөзінің астарына үңіліп, оны жағымсыз мәнде интерпретациялауға ұмтылатын оқырмандар жатқызылды;

3. Бейтарап оқырмандар тобын газетті уақыт өткізу үшін парақтайтын, ондағы материалдарға көз жүгіртіп шыққанымен, ден қоймайтын, оны талдап-саралап жатпайтын пассив адресат құрайды;

4. Төртінші топқа жеке бас мүддесін бәрінен жоғары қоятын, өзінің немесе отбасының әлеуметтік жағдайына тікелей қатысы бар проблема жайында сөз қозғалған мақалаға ғана көңіл бөлетін, өз шеңберінде ғана қалуды жөн көретін шектеулі оқырмандар жатқызылды.

1. Қоғамдық санадағы стеротиптер дегеніміз не?

2. Құжаттарды зерттеудің негізгі әдістерін атаңыз.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы.,1990.

2. Буданцев Ю.Г. Социология массовой коммунации. М.,1995.

3. Габдуллина К.Г. Социология и социальная жизнь. Алматы., 1996.

4. Баркер А. Как еще лучше... управлять людми. М.,2002
9-дәріс

БАҚ және ПР қарым-қатынас психологиясы

1 Позитив және негатив бағыттағы PR мәтіндер