Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005

1
1 
-сурет 
1 9
1904, 56—74 бб.) "аргымақ" (адай сәйгүлігі) мон Арал-Каспий және Сыр оцірлерінде, соңдай-ақ Ішкі 
Бокей ордасыпда кеңінен тараған "казанат" сияқты асыл түқымды казақы жылқылар алыпган 
(Бабаджанов, 1871, 292 б.), Бүл жерде айта кететін бір жойт: суретгердегі аттардың копшілігі айғыр 
түрінде бейнеленіп (2; 5; 8—12; 14; 16; 17—19; 23; 27—29; 54; 71; 74; 85; 96-суреттер), жүріп бара 
жатқан немесе бір орында түрган кейіпте кескінделген. 
Арғымәк, 
Арғымақтардың негізі — таза қанды түрікмен ахалтекесі немесе таза қапды араб 
жылқысы. Ахалтеке түқымы коне замапда пайда болып, осы уақытқа дейін жеткен көшпелі түркілердіц 
асыл түқымды жылқысы болса, ал таза қанды араб жылқысы — арабтардың Орта Азияны жаулап 
алғаннан кейін — көшпелі бәдеуи жылқысын Орта Азияның, Парсының жылқыларымен будандастыру 
арқылы шыға-рылған. 
Қазақ арғымақтары (солардың бірі жогарыда айтып өткеніміздей адай сойгүлігі) тегі жагынан 
түрікмен не араб жылқысы болганмен, казақ даласына, оның климаты-на бейімделіп өсірілгендіктен, 
ыстық-суыққа төзімділігі, алыс кашықтыққа шабуға шыдамдылығы жағынан олардан асып түсетін. 
XIX і-асырда жарық көрген кейбір деректерде таза қанды түрікмен ахалтекесі мен қазақ аргымақтарын 
жарыстырғанда, олардыц түрікмен жылқысынан басым түсіп, озып кеткені айтылады (Ер қанаты, 1987, 
15—17 бб.). 
Арғьгмақ түқымы озінің жүйріктіғімен, алысқа шабар үшқырлығымен ерекшеленеді. Оның түла 
бойынан жүйріктік пен шабыска бейімділікті сезуге болады. "Арғымақ жалсыз, ер малсыз", — деп 
халық айтпақпіы, арғымақтың дене бітімі сүлу, қақпан бел, тік мойынды, басы кішкене келген, аяқтары 
үзын орі жіңішке, іүяқтары кішкентай, қүйрық-жалы қысқа, жүні тықыр. 

12-сурст 
20 
Арғымақ жонінде Ақтамберді жырау : 
"Ор қояндай жүгінтіп, Аш күзендей 
бүгілтіп Жолбарыстай шүбарды 
Тандап мінер ме екенбіз", — 
деп жырласа (Ақтамберді жырау, 1991, 64 б.), ал XVIII гасырда омір сүрген ресейлік зерттеуші 
И.Фальк озінің бір еңбегінде мүітдай жолбарыс түсті шүбар арғымақ-тардың Орта жүзде көп екенін, 
олардың Бүқарада өте көп ақшаға сатылатын-дығын жазып кеткен (Прошлое Казахстапа в 
источниках ... 1985, 543 б.; Фальк, 1999, 124 б.). 
Қазанат. 
Қазақтың асыл түқымды жылқыларының бірі қазапат доп аталады. Ол— арғымақ 
айғыр мен жабы түқымдас биені будандастыру арқылы алыпган жылқы түқымы. Оны кейде "будан" 
десе, ал Орта Азияда бүл түқымды "қарабайыр" деп атайды (Ер қанаты, 1987, 22 б.). 
Арғымақтың жүйріктігі мен үшқырлығын, жабы түқымының ыстық-суыққа тозімділігі мен 
аштыкқа шыдамдылығын және екеуінің де алыс жолга беріктігін қабылдаган қазанатты қазақтар 
арғымақтан жоғары бағалаған. Досбол шешеннің: 
"Арғымақты атты коп бақгым, 
Садағасы кетсін буданнан", — 
деуі сондықтан болса керек (Досбол, 1984). 
Дене бітімінен жүйріктік те, күш то бірдей созілетін, яғни омырауы үлкен, кеудесі кең, салпы 
ерінді, күпшек саиды, түлғасы орі үлкен, орі жалпақ , толар-сағы жіңішко, шоқтыгы биік, 
қүйрық-жалы қысқа, басы онша үлкен емес, та- 

21 
науы кең, тез семіретін, майын сыртына жинайтын, сазандай дөңгеленіп келген жуан мойынды 
қазанатты ертеде тек батырлар ғана мінген (Ахметжанов, 1996, 35 б.). Сондықтан, оны кейде "ер аты" 
деп те атаған. 
"Қазақтар ең алдымен еркекті, содан соң — жылқыны, үшінші кезекте — әйелді қүрмет түтады", 
— деп қазақ даласына жер аударылған поляк революционері А. Янушкевичтің туған-туыстарына 
жазған хатының үзіндісінен коріп отырғаны-мыздай (Янушкевич, 1979, 191 б.) немесе "Қазақтар 
уақытының коп болігін ат үстінде откізеді. Дүниеде олар үшін бүдан артық ештеңе жоқ",—деп XIX 
ғасырда өмір сүрген орыс этнографы К. Н. Калачев айтпақшы (Калачев, 1860, 292 б.) жалпы кошпелі 
халықгардың (қазақтардың) жылқы малын қүрметтеуі, оған табығгуы шаруа-шылыгының багытымен 
байланысты. Өйткені, атсыз мал бағу былай түрсын, онсыз шексіз қиянда өмір сүру өте қиын. 
Сондықтан бүкіл казақтандық кене өркениет белгілі бір молшерде жылқы малымен тығыз байланғлста 
болған. 
Осы қүбылыстар көптеген халықтар арасында жылқы малына деген табыну-шылықты туғызып, 
бірқатар теңеулер мен ырымдарға арқау болды. Енді сол теңе-улер мен ырымдарға қысқаша тоқталып 
өтейік. 
Жылқы — малдың патшасы. 
Жылқы ел түсінігінде ер серігі, айшылық алыс жерлерге жылдам 
хабар жеткізетін желден озған жүйрік немесе байлықтың өлшеушісі ғана емес, ол — қазақ үшін 
сән-салтанат, сүлулықтың өлшемі. "Ердің атын аты шығарады" демекші батырлық жасау, батыр атану 
тек жылқы малының арқасында ғана мүмкін болатындығын түсінген ата-бабамыз жақсы көретін 
аттарына, әсіресе оскери аттар мен сәйгүліктерге аса қүрметпен қарап, ерекше күтім жасаған. 
13-сурет 

14-сурет 
22 
Оларға коз тимесін деп мойындарына түмар байлаган (1—4; 10; 12; 18; 19; 22; 27; 28-суреттер), 
жабулап үстап, мацдайына, жалына немесе қүйрығына "үкі" таққан. (Ибрагимов, 1872, 120—152 66.; 
Аргынбаев, 1975, 199 6.). 
Қазақ гүрпында жылқыны үрып-соғу былай тұрсын, жылқы байланатын желіден аттап отпейді; 
бие сауатын көнекті теппейді; ат сатқапда жүгенін, ер-тоқымын сатпайды; жылқышының қүрығын 
аттамайды. 
Жылқы — киелі жапуар. 
Жылқы түқымын қадірлсу, оны киелі деп білу көнеден келе жатқан 
салттардың бірі. Оның шыгу торкіні ерте кошпелілер зама-нындағы наным-сенімдермен қабысады. 
Олар аттың бас сүйегін, түяғын түмар ретінде пайдаланған. Мәселен, соғыс кезінде жазымнан, 
олімнен сақтап, жауын-герлерге бақыт әкеледі деген ырыммен сарбаздарының белдігіне жүйрік аттыц 
түяғын байлап қоятын. Мүндай одет қазақ түрмысыпда да болған (Маргулан, 1986, 31 б.). 
Жылқы — 
кдсиетті курбандык, малы. 
Ж
ЬІЛҚЬІ 
— 
сонау көне замандардан бері кошпелілердің 
қүрбандыққа шалатын ең қасиетті малы. Оған мысал ретінде қазақ салтындағы "түл атты" алуға 
болады. Сонымен қатар қазақтар жылқыны отбасын-да үл баланың дүниеге келу қүрметіне, оныц 
тоқымқағарына жәно т.б. жағдайларға байланысты құрбандыққа шалатын болған. Моселен, елін 
жаудан қорғауға жинал-ған жауынгерлер оң қолының сүқ саусағын қүрбандыққа шалыңған боз биенің 
қанына батырып, оны жалап ант береді. Шайқасқа шығар алдында туларына боз биенің қанын жағады. 
Бүл салттар да жылқыны қасиетті мал ретінде санаудан туған ырымдар. 

23 

18-сурет 
19-сурет 
20-сурет 

25 

24-сурет 
26 

жүктеу/скачать 14,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: