Керегіңді ал білгенінді қос, дейді. Данышпандар дариясының солмайтынын, шынайы шындықтың тозбайтынын паш етіп, ұсынады
жүктеу/скачать 392,72 Kb.
|
| Тұл қайыру ғұрыпы
Қазақ ғұрыпында қайтыс болған кісіге ас берерде сойыс малын күні бұрын даярлайды. Ер тоқымын теріс қаратып салады, иесінің киімдерін,қару жарағын іледі, төбесіне бас киімін қойып, киіз үйден кесіліп алынған арқан мен буып байлайды. Аттың құйрық жалын кеседі. Мұндай атты «тұлданған қаралы ат» дейді. Атты тұлдау қайтыс болған адамға құрмет белгісі болып саналады. Қаралы атты семірту үшін еркін жайған, ұрылар да зауалынан қорқып, ұрламаған. Ондай атқа салт мініп жүруге болмайды. Ат жылқы ішіне бір жылға жіберіледі. Жыл уағында марқұмға ас беріліп, жоқтау жыры айтылады. Тұл қайыру қалыптасқан дәстүр бойынша ер азаматтарға ғана қатысты орындалады. Жасы жетіп, ақ өліммен өлген ақсақалдардың, тек, мінген аты тұлданса, орта жастағылардың қару жарағы, ер-тұрманы, киім кешегі баспанасы түгел тұлданған. М.Қашқаридің түркі сөздігінде «Жаман тілді бектен гөрі жалғыз тұл игі»,- деген мәтел бар екен. Тұл аттың еті әдетте, тек, мәшһүр адамдарға ғана таратылған, қаралы жиынға жиналған ру басылары және билердің атақтарына қарай да таратылған. Еттің шамалы бөлігін туысқандары қайтыс болған адамның қабір басына апарып қалдырады. Егер жолаушы, не кездейсоқ адам бұл етті алса, марқұм үшін пайдалы болып саналған. Тұлдау ғұрыпын далалық этнографиялық экспедиция уақытында Баянауыл ауданында X1X ғасырдың жәдігері Күлік батырының күмбезі ішіне батырдың дулығасы мен найзасын қойған. Ал Ұлытау өңірінде Базарбек күмбезінде алдыңғы қасбетіне батырдың найзасы қойылған екен. Сондай-ақ ел аузындағы аңыз бойынша Едіге батыр бірде үлкен шайқастан жараланып ел жұрты не қыламыз деседі. Өзінің әлсірегенін сезген Едіге, менің ағымды ерттеңдер, қару-жарағымды сайлаңдар,сосын «Әруақ, жау шапты !» деңдер, атым қай жерге барып тоқтаса мені сол жерге жерлендер, деп аманат айтса керек. Жергілікті қалық аттың қу бас сүйегі кейінгі жылдарға дейін Едіге тауының басында жатқан еді деп, еске алып отырады. Осы өңірге белгілі Бағаналы елінің аға сұлтаны Ерден Сандыбайұлы қайтыс болудан бір жыл бұрын айтулы Сағымсары атының өлгеніне қайғырып, оны Қарағанды өзенінің басына апарып адамша жерлейді. Өзі қайтыс боларда ақтық сөзінде: «Мені сол Сағымсары ат жатқан жерге жерлеңдер»,-деген екен. Жайсаңбай да Бағаналы еліне XIX ғасырдың 50-жылда- рында байлығымен танымал болған адам. Ол бес мыңға жуық жылқы ұстаған, көші-қоны осы өзеннің жағалауы болса керек. Қайтыс болар алдында, еліне айтқан аманатында, «Мені осы өзеннің жағасына жерлендер ең құрмаса жылқыларымның суға келген аяқ дүбірін естіп жатайын»,- деп өсиет айтқан екен. Тұл қайыру ғұрыпын көрген Н.П.Рычков былай баяндайды: «после раздачи призов обязанностью наставника является показать народу принадлежащие покойному ценнейшие вещи. Тут же должен при этом стоять на показе любимый конь покойного в самом полном лучшем своем уборе, покрытой черной попоной. На других лошадях раскладываются лучшие платья, его военное снаряжение, богатые ковры и кибитки. Все эти вещи по порядку одна за другой привязываются к натянутой веревке, а рядом стоят жены умершего, утопающие в слезах. Замысел всей этой церемонии заключается в том, чтобы показать собравшемуся люду,как много имущества сумел приобрести за свой век, и этим вселить в уме народа высокое о нем мнение. Ортағасырларда тұл атты иесімен бірге жерлеген. Бұл дәстүр якуттарда да бар екен, иаки өлілердің әлемі олардың заттары мен малдарына берілуі тиіс болған. Сібір қалықтары да, адам өмірі өз жалгасын табады, - деген ұғыммен оларды ол и дүниеге барлық қажетті заттарымен аттандырған.Бұл дәстүрде өзгеріске түсіп, тұл атты, енді соймай, қайтыс болған адамның күнәсін мойнына алатын адамдарға таратылды. XIX - ғасырда бұл дәстүр өзгертіліп, енді ысқатты оқыған (құран көтерген) молдалар алатын болды. Көшпелі қалық үшін ат оның қанаты, қасиетгі малы. Қазақ дәстүрінде ат иесін о дүниеге шартты түрде шығарып салады.Тұл ат қашанда космогониялық түсінік бойынша қайтыс болған адамды шығарып салушы. Жылқы жайлы басқа да жорамалдар бар, көптеген оба, қорғандардан көсемдермен бірге алтын бетперде кигізіп жерленіен арғымақтар табылған. Құладүз тақырда аттың шекесін жастанып жатса, жыланнан, жын-шәйтаннан қорғайды,-деген ырым бар. Қазақ ауыз әдебиетіндегі жылқының пірі-Қамбар ата жылқының ғана иесі емес, бие сүтінен алғаш рет қымыз дайындаған адам, деп есептелінеді. «Мың қойға — шопан, мың жылқыға — Қамбар» деген. Мал сүмесін (сүт тамағы) татқан қазақ жылқы атасы Қамбардан тілеу тілеген. Жылқы пірі, иесі Қамбар ата, «Мінген атың алатаң*, Тілегенге өзің бер ақтан бата. Менең туған баласың, Үйір үйір жылқыны шұрқыратып, Адал болса тастай ма Ойдан қырдан арқансыз әкеп мата. Анасы мен атасын». жүктеу/скачать 392,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|