Керегіңді ал білгенінді қос, дейді. Данышпандар дариясының солмайтынын, шынайы шындықтың тозбайтынын паш етіп, ұсынады
жүктеу/скачать 392,72 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Оң жақ
- Киіз үй үш бөліктен құралады
| Сол жақ - үйге кіргенде оң босаға, үй иесінің отыратын және жататын орны. Босаға жақта азық-түлік салатын кебеже, ыдыс-аяқ салатын аяққап, саба, күбі, т.б. керекті ас-дәмдер тұрады. Мұны ас-су бұрышы деп есептейді.
Оң жақ — үйге кіргенде сол жақ, балалары орналасады. Босаға жаққа қарай ер тұрмандар, киімдер ілінеді. От орыны — қасиетті орын саналады. Ошаққа от жағылады, қазан асылады. Киіз үй үш бөліктен құралады: Үйдің сүйектері - қаңқасы (ағаштан тұратын бөліктері) деп аталады. Үйдің киіздері (ши де осыған кіреді түңдік, туырлықтар, үзік, ірге киіз) Басқұр, баулары мен арқандары (бір сөзбен «бау - шулары» дейді). Киіз үйдің қазақ өмірі мен әлеуметтік жағдайына байланысты оны үлкейтіп, кішірейтіп, тіпті бір-біріне қосып екі, үш немесе бірнеше бөлме етіп тігуге болады. Туырлықтан жазда ыстық, қыста суық, жауында су өтпейді. Кейде қыстан киіз үймен шығатын кездер де болады. Онда туырлықты екі қабат етіп жабады, үй іргесін шөппен бітеп,қамыспен қоралайды. Көбінесе қопалы, қамысты жерді таңдайды, ондай жерде жел де көп болмайды. Міне, осындай үйде ел даңқын асырып, намысты қолдан бермеген данышпандарымыз бен ерлеріміз туып, шынығып өскендігін мақтанышпен айтуға болады. Әрісі Керей, Әз Жәнібек, хан Абылай, Кенесары; батырлар: Қабанбай, Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Жарылғап, Наймантай, Меңлібай, Байғозы, Құлжан; би болыстардың, берісі — ұлы Абай, ғұлама ғалымдар — Ахмет, Қаныш, Марғұлан сияқтылардың кіндігі осы киіз үй ішінде кесілген. Әрқашан таза, шұрайлы қонысқа көшті қондырып, тігілген үйдің саф ауасы, аспан, жер, сумен астасып, қасиетті қарашаңырақтың киесі, мүмкін, осындай ұлылардың көкрегіне нұрлы сәулесін құйған болар. Қазақ өмірі мен мәдениетінің, әлеуметтік жайының қырсыры киіз үй мен төрт түлікке байланысып отырады. Сондай- ак, сәлемі де, киімі де, ыдысы да, салт-дәстүрі де өз ортасына, өз өміріне лайықты. Сондықтан да олар бұларға лайықты қанатты сөздер, әдеттер, ырымдар, тыйым сөздер, аңыз ертегілер, жұмбақтар, мақал-мәтелдер шығарған. Киіз үй ағаштан оның ішінде қайыңнан, талдан жасалады. Бұл ағаштар әрі мықты, әрі құрт түспейді,тез шірімейді.Алталдың бірер екшелігі оны керегеге қажетті жуан — жіңішкесін таңдап алуға болады. Үйдің сүйегін үйшілер жасайды. Оны «үй басу»дейді. Қажетті ағаштар ай, кейде бір жылдай көлеңкеде кептіріледі. Мезгілі жеткен кезде бұл ағаштарды үйшілер қажетінше жонып, морға, қозға (ыстық қоламтаға) салып балқытып, тезге салып түзетіп алады, «Тез қасында қисық ағаш жатппайды»,— деген сөз осыдан қалған. Үй сүйегіне лайықталған ағаштарды жонып, түзетіп шауып, қырнап болғаннан кейін оны тағы да морға салып, кереге, уыққа,күлдіреуішке лайықтап ырғаққа (қалыпқа) салып белгілі бір үлгі, жобаға келтіреді де, құрастыра бастайды. Киіз үйдің негізін құрайтын кереге. «Керегең кең болсын» деген тілек осыдан шыққан. Өйткені үйдің беріктігі, кеңдігі осы керегеге байланысты. Кереге құрайтын ағаштарды «желі» деп атайды да, оның ұзынын «ерісі», қысқаларын «сағанақ»,«балашық» дейді. Желілердің басы мен аяғына келетін жерлеріне әдемілік үшін ойып сызықтар жүргізеді, мұны «ыру» дейді. Желілерді тесіп түйенің мойын терісі немесе өгіздің бас терісінің сірісі (қайысы) арқылы көктейді. Керегенің бас жағы мен аяқ тұсы сәл шалқайылап ортасы дөңестеу жасалады. Дайын керегені «қанат» дейді, яғни 18 қанат үйде 18 кереге болады деген сөз. Кереге көзінің үлкен —кішісіне қарап «торкөз», «желкөз»деп бөледі. Торкөзді кереге әдемі, әрі берік болады. Керегелер бір-біріне таңғыш құр арқылы жалғасады. Киіз үйдің керегелерінің басы 60, 70, 80 нен 360 қа дейін болған. 6 қанат үй керегесін жасау үшін 192 сәмбі тал керек екен. Бір кереге 14 еріс, 108 балашық, 9 сағанақтан құралады, мұны қанат деп те атайды. (Қазіргі жасалып жүрген кереге желісінің ерісі 2 метр, балашағы 1 метр 80 см ең ұзыны, ал сағанақтың ең кішісі 30 см.) Желкөз кереге 11,13,15 көкті, екі көктің арасы 20- 23 см. Торкөз 17, 19, 21 көкті, екі көктің арасы І7см. Болашақ ұрпақ бай мұрамызға, олардың атауларына, өлшемдері мен келбетіне ұқыппен қарап, көбірек көңіл бөліп, ілтифат назарын аударса деген тілектеміз. Киіз үйде есік екеу болады. Бірі ағаштан жасалады, оны «сықырлауық», -дейді. Екіншісі киізден жасалады, ол сықырлауықтың сыртынан жабылады. Мұны «киіз есік»,- дейді.Киіз есік күн ашық күндері шиыршықталып, маңдайшаға дейін жиналып қойылады, ал күндіз күн түспес үшін Бақан арқылы бір жағы ашық тұрады. Ағаш есік маңдайша, екі босаға, табалдырық және екі жарма есіктен құралады. Кереге бастары арқылы орай тартылатын бас арқан маңдайшаның екі жағына мықтап байланады. Үйдің барлық ауырлығын ұстайтын, беріктігін сақтайтын бас арқан. Бас арқан тұсынан сәндік үшін және кереге басы туырлықты қажамас үшін басқұр тағыда орай жүргізіледі. Уық - кереге мен шаңырақ ортасын қосатын негізгі бөліктің бірі. Уық алақан, иіні, қары, қаламы деген атаулардан тұрады.Ол иінінен ішке иіле жасалады, иаки үйдің күмбезді үлгісі осы кезден басталады. Уық алақанындағы уық-бау арқылы кереге басына байланып, қаламы шаңырақтың қаламдығына сұғылады. Қалам мен қаламдық төрт бұрышты болып қырланады және ойылады. Мұндай уық берік әрі қыдырып (қисайып) кетпейді. Қанат санына қарай уықтың саны да, ұзындығы да өсе береді. Әр үйде көлеміне қарай кемінде 60, әрі кеткенде 150 — 160-тай уық болады. Шаңырақ- киіз үйдің қасиетті, киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған байланысты айтылады. Шаңырақ— үй, отбасы деген мағынаны да білдіреді. «Шаңырағың биік болсын» деген бата бар. Киіз үй шаңырағы тоғын, күлдіреуіш, кепілдік (қарғаша да дейді) деген бөліктерден тұрады. Тоғынды (яғни шеңберді) қайыңнан оюлап,өрнектеп жасайды. Кепілдік күлдіреуіштің орнынан қозғалып кетпеуіне қызмет етеді. Үйші үй сүйегін толық жасап болғаннан кейін оны қызыл түсті жосамен немесе қызыл, көк бояулармен бояйды. Егер үй қайыңнан жасалса оны өсімдік майымен майлайды. Салтанатты ордалардың шаңырағын, уығын, кереге басын, маңдайшасын оюлап өрнектейді, ауқаттылар күміспен, сүйекпен, мүйізбен әшекелейді. Үй сүйегі дайын болған соң оның киіздері жасалады. Киіз үйдің киіздері кереге бойына «туырлық», шаңыраққа дейін «үзік», шаңырақты жабатыны «түндік» және киіз есік деп аталады. Бұлар қойдың ақ күзем жүнінен басылады. Қазақта ол кезде қой көп, сондықтан киіз үйге қажетті жабдықтар жасауға жетіп артылады. Қазақ даласында жүннің көптігі сондай мың қойы бар қызылжарлық Қосшығұл деген бай қойдың жабағысымен құрт қайнатқан екен. Киіз жабдықтарды әзірлеу, пішіп даярлау жолдары ұзақ бір этнографиялық шығарма. Киіз басу, жүн сабау барысында жасалатын «тулақ шашу», «қой басты» деген дәстүр, ырым, ойын, қалжындар бар. Киіздер құр, баулар арқылы тұтылады. Олар туырлық бау, түндік бау, үзік бау, жел бау деп аталады. Туырлық пен үзіктердің өзара айқасқан жерін «жабық» дейді. Туырлық пен үзік баулары кестелі оюлы жалпақ кұрдан жасалады, ол үйге көрік беріп тұрады. Киіз сыртынан жел көтермес үшін екі белдеу тартылады. Үйге пайдаланылатын арқан түрлері де көп. Шаңыраққа желбау деп аталатын ою-өрнекті, 4 шашақты бау болады. Ол желді күні шаңырақты бастыруға, көшкенде байлауға аса қажет. Жай күндері үйге әсемдік, көрік беріп тұрады. Үй киіздерін әзірлеп болғаннан кейін оны ақ бораңмен немесе күйдірген сүйекпен борлайды. Бұл әдемі ақ түс береді, әрі киіздердің төзімді болуына, су, ыстық, суық өтпеуіне әсері бар. Ши-киіз үйдің әдемі бір бөлшегі. Оны жүнмен орап, кілем, текемет түсіндей оюлармен безендіріп тоқиды. Оны «шымши»дейді,ораусыз шиді «ақши» дейді. Шиді туырлық сыртынан да не керегемен туырлықтың екі ортасынан да құрады, мұның әсемдікке де, жылылыққа да пайдасы бар. Әрі жиі тоқылған шиден құрт-кұмырсқа, кесертке, жылан, т.б. жәндіктер кіре алмайды. жүктеу/скачать 392,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|