Тасымалданбайды
|
Емле ережесі
|
Әже, әке, ине, ырыс, оқу, яки, оюы
|
Жалғыз дауыстыдан жасалған буын тасымалданбайды.
|
БҰҰ, АҚШ, ҚазҰУ
|
Қысқарған сөздер тасымалданбайды.
|
М.О.Әуезов, С.Мұқанов,
|
Қысқартылып жазылған кісі аттары тасымалданбайды.
|
15 м, 50 сек, 200 кг
|
Сан есімнен кейін келген қысқарған сөз тасымалданбайды.
|
3–те,10-да
|
Цифрдан кейін келген қысқарған сөз тасымалданбайды.
|
Сен кімсің?
|
Тыныс белгілер тасымалданбайды.
|
қа-йық, са-уын, ке-йін
|
Дауыссыз й, у дыбыстары дауысты дыбыстардың ортасына келсе, соңғы дауысты дыбыс жаққа тасымалданады.
|
СӨЗДІҢ ЖАСАЛУЫ ЖӘНЕ ОРФОГРАФИЯ
Сөзжасам
Лексика-
семантикалық
Синтетикалық
тәсіл
Туынды түбірге сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалады
Сөз мағынасының кеңеюі мен таралуы арқылы жаңа мағынада жұмсалуы
Сөздердің омонимдік қатарда жұмсалып, түрлі мағынада қолданылуы
Негізгі түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалады
Аналитикалық тәсіл
Бірігу
Қосарлану
Тіркесу
Қысқару
Қайталама қос сөздің жасалу жолдары
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
1. Қосымшасыз (үлкен-үлкен)
Қосымшалы (үйдей-үйдей)
Бір сөздің қайталануы арқылы жасалады
|
Төбе-төбе
Үйір-үйір
Сөйлей-сөйлей
Көре-көре
|
2. Қосымшалы әр түрлі бір сөздің қайталануы арқылы жасалады
|
өзінен-өзі
үйді-үйіне
|
3. Бір бөлігі қосымшалы, екінші сыңары қосымшасыз бір сөздің қайталануы арқылы жасалады
|
Қолма-қол
Бет-бетіне
Бетке-бет
Жап-жарық
Сап-сары
|
4. Күшейткіш буын үстеліп қайталау арқылы жасалады
|
Жап-жарық
Сап-сары
|
Қосарлама қос сөздердің жасалу жолдары
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
1. Лексикалық мағынаға ие екі түрлі түбірдің қосарлануы арқылы жасалады
|
ата-ана, кемпір-шал, шыбын-шіркей
|
2. Бір сыңары мағыналы, бір сыңары мағынасыз сөздердің қосарлану арқылы жасалады
|
қыз-қырқын, жора-жолдас, келін-кепшік
|
3. Екі сыңары да мағынасыз сөздердің қосарлану арқылы жасалады
|
астан-кестен, оқта-текте, анда-санда
|
Түбір тұлғасын сақтап біріккен сөздер
|
Атаулардың бірыңғайлығына қарай топтасуы
|
Мысалдар
|
1. Кісі аттары
|
Сандыбай, Құдайберген
|
2. Географиялық атаулар
|
Алатау, Қошқарата, Ақмола
|
3. Өсімдік, құс, жәндік және аң аттары
|
Итжуа, аққу, тасбақа, қырықаяқ
|
4. Планета атаулары
|
Жетіқарақшы, Темірқазық, Ақбозат
|
5. Әр түрлі ауру атаулары
|
суқараңғы, есекжем, көкжөтел
|
6. Адам анатомиясының атаулары
|
асқазан, тікішек, тоқішек
|
7. Қоғамдық өмірге, күнделікті тұрмысқа байланысты атаулар
|
өнеркәсіп, шекара, елбасы
|
8. Ойын атаулары
|
алтыбақан, ақсүйек, соқыртеке
|
9. Ән-күй атаулары
|
«Сегізаяқ», «Қараторғай».
|
Дыбыстық өзгеріске ұшырап біріккен сөздер
|
Бастапқы қалпын сақтамаған сөздер
|
Мысалы
|
Дәстүр бойынша айтылуына қарай жазылады
|
Биыл – бұл жыл, қайны – қайын іні, күндіз – күннің жүзі, ендігәрі – ендігіден әрі, сексен – сегіз он, тоқсан – тоғыз он, апар – алып бар, т.б.
|
Қысқарған сөздер
|
Қысқарған сөздердің жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
1. Күрделі атаулардың құрамындағы сөздердің басқа әріптері алынып қысқартылады.
|
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы, АҚШ – Америка Құрама Штаттары, ҚазҰУ –
|
2. Күрделі атаулардың құрамындағы сөздердің басқа буыны мен соңғы сөздердің басқа әріптерінен алынып қысқартылады.
|
Қазақ ұлттық университеті, ҚазМПУ – Қазақ педагогикалық университеті
|
3. Күрделі атаулардың құрамындағы сөздердің басқа буындарынан бірігіп қысқарған сөздер.
|
Кеңшар, ұжымшар
|
4. Күрделі атаулардың құрамындағы сөздердің басқа буыны алынады да, келесі сөз толық алынып, бір сөз жасалады.
|
Медпункт – медициналық пункт, педколледж – педагогикалық колледж, см – сантиметр, т.б.
|
ГРАММАТИКА
ЗАТ ЕСІМ
Зат есім
|
Сұрақтары
|
кім? не?
|
Мағыналық түрі
|
а) деректі зат есім; ә) дерексіз зат есім.
|
Атаулардың түрі
|
а) жалпы есім; ә) жалқы есім.
|
Жасалуы
|
а) жұрнақ қосу арқылы; ә) сөз біріктіру арқылы; б) сөз қосарлануы; в) семантикалық тәсіл; г) күрделі атаулар.
|
Жалғаулары
|
а) көптік жалғаулар; ә) септік жалғау; б) тәуелдік жалғау; в) жіктік жалғау
|
Зат есімнің жасалуы
|
Түрлері
|
Жұрнақтар
|
Мысалдар
|
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар
|
1. -шы,-ші
|
Күзетші, күйші
|
2. -шылық, -шілік
|
Шаруашылық, молшылық
|
3. -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес
|
Ауылдас, сабақтас
|
4. -лық, -лік, -дық, -дік,-тық, -тік
|
Орындық, жаңалық, сұлулық
|
5. -ылдырық, -ілдірік, -лдірік, -лдырық,
|
Көзілдірік, табалдырық
|
6. -хана,
|
Асхана, шайхана
|
7. -шық, -шік
|
Қапшық, көлшік
|
8. -шақ, -шек, -ша, -ше, -қан
|
Келіншек, құлыншақ, өгізше
|
9. -тай,
|
Ағатай, апатай
|
10. -еке (ке), -а, -й
|
Асқар – Асеке, Мұхтар – Мұха
|
Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар
|
1. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
|
Жарма, көрме
|
2. -ым, -ім, -м
|
Таным, тыным, байлам
|
3. -ыс, -іс, -с
|
Соғыс, жарыс, жеңіс
|
4. -қыш, -кіш, -ғыш, -гіш
|
Соққыш, сүзгіш, құрғыш
|
5. -ын,-ін,-н
|
Егін, сауын, түйін
|
6. -ақ, -ек, -қ, -к, -ық, -ік
|
Қонақ, орақ, күйік, сұрақ, сызық
|
7. -қын, -кін, -ғын, -гін
|
Қашқын, тасқын, ұшқын, тізгін
|
8. -ыш, -іш
|
Қызғаныш, қуаныш, өкініш
|
9. -қы, -кі, -гі
|
Бұрғы,сүзгі, түрткі
|
10. -у
|
Бұрау, көсеу, бұру
|
11. -ым, -ім, -м
|
Бұрым, өрім, алым
|
12. -уыш, -уіш
|
Орауыш, тіреуіш
|
13. -мақ, -мек, -пақ, -пек
|
Шақпақ, оймақ, батпақ
|
14. -ыр, -ір, -р, -ар, -ер
|
Үтір, шұңқыр, көмір
|
Зат есімнің жалғаулары
|
Жалғаулардың түрлері
|
Жалғаулар
|
Көптік жалғау
|
-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер
|
Тәуелдік жалғау
|
Оңаша тәуелдену
|
-м,-ым,-ім,-ң,-ың,-ің, -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз, -с, -сы, -сі, -ы, -і
|
Ортақ тәуелдену
|
-мыз, -міз, -ымыз, -іміз,-ың,-ің,-ң,-ыңыз, -іңіз,-ңіз,-сы,-сі,-ы,-і
|
Септік жалғау
|
Сұрақтары
|
Жалғаулар
|
Атау
|
кім? не?
|
Жалғаулары жоқ
|
Ілік
|
кімнің? ненің?
|
-ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің
|
Барыс
|
кімге?неге? кімдерге? нелерге? қайда?
|
-ға, -ге, -қа, -ке, -на, -не, -а, -е
|
Табыс
|
кімді? нені?
|
-ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н
|
Жатыс
|
кімде? неде? қайда? қашан?
|
-да, -де, -та, -те, -нда, -нде
|
Шығыс
|
кімнен? неден? қайдан? қашан?
|
-дан, -ден, -тан, -тен,
-нан, -нен
|
Көмектес
|
кіммен? немен? қалай?
|
-мен, -бен, -пен, -менен, -бенен,-пенен
| |
Жіктік жалғау
|
жекеше
|
І жақ
-мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін
|
Көпше
|
-быз, -біз, -пыз, -піз
|
Жекеше
|
ІІ жақ
-сың, -сің, -сыз, -сіз
|
Көпше
|
-сыңдар,-сіңдер, сыздар, -сіздер
|
|
|
ІІІ жақ қосымшасыз
|
Достарыңызбен бөлісу: |
